Тек туьнегуьнлерде элимиздинъ мектеблерининъ капыларын мынълаган окувшылар аштылар, соны ман янъыларда билимликтинъ (грамотность) куьни де белгиленди. Сол куьнди савлай дуныя белгилейди. Бу байрамнынъ ашылувы 1965-нши йылдынъ кырк кийик айынынъ 8-нши куьнинде Тегеранда болган. ЮНЕСКО билдируьвлери бойынша, дуныяда 260 миллион балалар мектеблерде билим алмайдылар, 617 миллионга ювык саьбийлер окып та, язып та болмайдылар, солай ок 750 миллион уьйкенлер де сол затка уьйренмей калганлар.

Россияды алып караганда, ООН билдируьвлерине коьре, Россия яшавшылардынъ билимлигининъ дережеси бойынша 15-нши орынды алады. Байрамнынъ бас борышы – билимликти таралтув, эгер аьдем билимли болса, онынъ ыхтыярлары да, амаллары да яйылады. Билимсизликти тайдырув ойы, ниети коьп аьдемлерге ювык болганга коьре, 2002-2012-нши йыллар билимликтинъ онйыллыгы деп белгиленди. ЮНЕСКО-дынъ басшылавы ман халклар ара шаралардынъ планы салынды, билимсизлик пен куьресуьвде етискен уьстинликлери уьшин бир неше баргылар да беркитилди. Оькинишке, аьлиги заманда, кайдай янъы технологиялар шыгып турса да, баьриси де окып-язып болмайдылар, биревлер балаларын окытпага акша таппайдылар, бир ерлерде согыс, окымага бермейтаган яшав-турмыс аьллери. Бир-бир эллерде хатын-кызларга окув керек тувыл деп санайдылар. Сондай маьселелерди тайдырув ниет пен билимлик куьни беркитилген. Кайзаманда да билимли аьдем сый-абырай казанган. Билимлик инсаннынъ маданият дережеси йогары экенин коьрсетеди, эгер ол эки соьзди косып, оьз айтаяк затын язып яде айтып болмаса, оны маданияты йогары аьдем деп айтып та болмаймыз. Кайсы тармакта да кайдай уьстинликке етиссе де, инсаннынъ билимлиги болмаса, баьри зат та эш деп ойлайман.
Озган йылларда билимлендируьв тек интеллигенция ваькиллери мен алынатаган эди, аьлиги заманда баьриси де билимли болып боладылар. Болса да, тоьмен интеллектли аьдемлер билимсизли болып каладылар, олар алдыга ымтылмайдылар, ойламага суьймейдилер, «эриншеклер» деп айтпага суьемен мен сондай инсанларга.
Мага сиз «Неге тарык сол билимлик? Аьпетекей-саьпетекей этип язып уьйренсе, акша санап болса, аьдемге не зат керек тагы да?» деген сорав бермеге боласыз. Солай, яшавым бойынша нешевди де коьргенмен, эки-авыз соьзди байлап болмаса да, етекшилер де, окытувшылар да болып ислеп юргенлерди. Класс тактада янъылыс пан язган филологларды да коьргенмен, бир танысым айтканлай, «былгап юретаганлар аз тувыл». Кайдай да дережеде олтырган етекши болсын, бир ерде де ислемейтаган киси болсын, ортага шыгып, кайтип билимли этип соьйлесе, кулакка ийги болып тиеди, юрек те кайтип суьйинеди. Ызгы йылларда районда озгарылатаган шараларда солай болады, билимлик пен язылган, айтылган соьйлевлерди эситемиз. Сол зат бизим районымыздынъ маданият дережесин коьтереди.
Билимлик кашан да керек. Мундай мысал алып карайык. Эки кыз куллыкка туьспеге уьшин сынав оьтедилер, олар экеви де анкета толтырадылар эм кадрлар бойынша менеджер мен соьйлейдилер. Экеви де яс, йогары билимли, менеджерге экевининъ де соьйлегени ярайды. Эндиги ол ойда – кайсысын алайым куллыкка? Явап анкеталарды окыган сонъ, келеди. Биреви оьзи акында ярасык, билимли, анъламлы тил мен язады, баска анкета янъылысларга толы. Кайтип ойлайсыз, кимди менеджер куллыкка алар?
Билимлик – тек дурыс эм ыспайы этип язув тувыл, ама сол зат та билимсизли мен тенълестиргенде, янъылыссыз язатаганга коьп амаллар береди. Специалистлердинъ айтувына коьре, эгер аьдем билимли соьйлеп те, язып та болса, онынъ акында ийги ой туьзиледи. Янъылыс пан язатаган эм соьйлейтаган аьдемнинъ акында ой баскаланады. Билимли аьдемге баскалар ман катыспага тыныш болады. Дурыс соьйлейтаган аьдемди тынъламага да аьруьв болады, янъылыссыз язылган затты окымага да тыныш, аьр бир аьрипте янъылыска суьринип турмайсынъ, билимли аьдемге сол зат боьтен де кыйынлы. Куллыкка туьсуьв акында айтып оздык, ислеген аьдемге де, эгер сен билимли болсанъ, йогарыга абытламага тыныш, етекшилер де сондай аьдемлерди баалайдылар.
Орыс язувшы Максим Горький айткан: «Тил – инсанлардынъ бир-бириси мен катысув алаты, оны билмеге керек». Соьйтип, билимсизлик пен тилди кулланса, ол сынган, кулланмага ярамайтаган алат пан тенъ болады. Билимлик эм дурыс язув тилдинъ негизи боладылар, сога коьре тил мен байланыслы талаплавларды баьримиз де толтырып билмеге керекпиз. Биз тилди усташа кулланып уьйренсек, билимсизлик туьби-тасы ман йок болар эди. Оьзининъ тилин юреги мен, яны ман суьйген аьдем билимли болмага шалысады. Соннан басланады оьз халкынынъ аьдетлерине, тарихине суьйим. Биз дурыс салынган соьйлевди ийги этип тынълаймыз, анълаймыз, эгер аьдем янъылыс пан соьйлесе, мен оьзим сол янъылысларга маьне беремен, меним басымда баска ойлар тувады, эсим де таркырап, соьйлевдинъ маьнесин де йойытаман. Билимлик пен соьйлейтаган эм язатаган инсан баска аьдемлерди де оьзине каратып, олар ман етекшилеп те болады. Сондай аьдемлерге тоьгеректегилер тартылады, мага коьре, бу ерде билимликте уьйкен куьш бар.
Билимликтинъ тагы да бир ийгилиги бар, бу зат аьдемге ис борышларын толтырмага демевлик этеди. Эсап беруьвди, официальли документлерди, контрактларды туьзуьвге билимлик керек. Халктынъ, патшалыктынъ кызыксынувларын яклап, аьлиги заманнынъ саниятын, маданиятын, илмисин оьрлендирип тек билимли аьдем болады деп ойлайман.
Билимликтинъ пайдасы коьп. Ол кайбиримизге де кызыклы соьйлевши болмага, кайдай темага да соьйлемеге амал береди. Кайсы заманларда да халк маслагатласпага билимли аьдемге келген. Аьлиги заманда язып, окып болмайтаган аьдем таппага кыйынлы, ама аьдемнинъ билимлигин билмеге тыныш, аьли тергев текстлер коьп. Оьз билимлигин оьстирмеге суьйген аьдемлерге коьп окымага керек. Бос заманда баьримизге де китаплерди алув керек колга, боьтен де классиклерди, тематика бойынша журналлар, газеталар окув керекли. Сол заман биз коьп янъы соьзлер, билдируьвлер билемиз. Соны ман бирге кышкырып окымага керек, биз каерде токтав белгилери бар экенин белгилеймиз, сесимизди дурыс саламыз керек ерде. Билимликти оьстируьв ниет пен текстти язса аьруьв. Язганда, янъылыс та коьринеди, токтав белгилери де дурыс салынады. Аьдемлер мен катнасув да уьйкен орынды тутады бу ерде, билимли аьдемлер мен катыссанъ, оьзинъ де сондай болмага шалысасынъ, олардан билмеген коьп затларга уьйренесинъ. Аьдем билимли болмага суьйсе, оьзининъ билимлендируьви мен каьр шекпеге тийисли.
Дурыс, билимлик аьр бир аьдемде биринши класска мектебке барган куьннен басланады, ама ол мектебти, институтты битирген мен токталмага керек тувыл, ол куьн сайын оьспеге тийисли. Сол исти кыйын коьрмейик, бир авыр юк деп ойламай, куьн сайын эртенъликте кызыклы билдируьвлерден баслап, кеште уйклаяктан алдын китап окув ман тамамлайык.
Бу макаладан коьбиси анълагандыр, билимли аьдем болмага кыйын тувыл, сога аьр биримиздинъ оьз билимимизди оьстирмеге, етиспевликлерди тайдырмага аваслык керек. Баьри зат та бизим колымызда.
Г.Бекмуратова,
шаир.