Астрахань областиндеги ногай халкынынъ белгили язувшысы, ногай тилинде биринши пьесалар эм биринши романнынъ авторы Басир Мажитович Абдуллин тувганлы 130 йыл толды. Ол 1892-нши йылда Карагали юрт авылында тувган. Онынъ атасы Тияк авыл межигитинде моллалык аьрекетин юриткен. Сол авылда кишкей Басир ерли мектебин окып битирген. Сонъ Астрахань, Казань медреселеринде окыган. Билим алган сонъ, Россия мусылманларынынъ ярыкландырув козгалысында белсенлик пен ортакшылык эткен.
Сонъ бакты оны белгили аьлим карагаш-ногай Абдрахман Умеров пан йолыктырады. Бу аты белгили журналисттинъ колында ногай этнограф эм лингвист Абдул-Хамид Джанибеков, ногай драматургы эм язувшы Басир Абдуллин эм коьплеген баска белгили аьрекетшилер аьрекет эткенлер. Айтпага, Басир Абдуллин онынъ басшылыгы ман шыгарылатаган «Идель» татар газетасы ман байланыс тутып келген.
Оьткен оьмирдинъ басында Басир Абдуллин Астраханьнен Ашхабадка коьшеди, мунда ол «Басир Аштрахани» деген псевдоним астында куллык этеди эм оьз шыгармаларын дуныя юзине эндиреди.
А 1930-ншы йылларда Басир Мажитович баслап Астраханьге кайтады, оннан Сырт Кавказ ногайларына, Караногай районынынъ орталыгы Терекли-Мектеб авылына коьшип келеди. Ерли мектебте окытувшылык аьрекети мен каьрлеп баслайды, сонъ район орталыгында янъы шыгарылып басланган «Кызыл Байрак» ногай газетасы редакциясында куллык этеди. Уьйкен уьлисин коскан Басир Абдуллин мектебте ногай тил окув сабагы бойынша учебниклер (айтпага,4-нши класс уьшин ногай адабиаты бойынша хрестоматия эм баскалар) аьзирлев исинде де.
Басир Абдуллиннинъ яшав оьмири узак болмады: 1938-нши йылда оны, сол замандагы токтастырылган режимге коьре атып оьлтиргенлер. Эм тек 1966-ншы йылда куьналилиги йоклыктан онынъ ийги аты кайтарылган.
Аз яшаса да, ногай адабиаты тарихинде онынъ яратувшылыгы маьнели орынды тутады. 1933-нши йылда онынъ «Кыр баьтирлери» деген романы дуныя ярыгын коьреди. Ол ногай адабиатында ана тилинде шыккан биринши роман эсабында эди. Адабиат яратувшылыгы ман етимисли каьрлевши язувшы Басир Абдуллин – «Эмбек енъгенде» хабардынъ, «Ялшы» эм «Яв енъилген» пьесалардынъ эм сондай баска шыгармалар авторы. Художестволык шыгармалары онынъ «Басир» деген псевдоним астында баспаланган.
1934-нши йылда Басир Абдуллин «Байлык эсириклигинде» деген уьйкен оьлшемли повестьти дуныя ярыгына шыгарады. Сонъында бу повесть белгили лингвист-тюрколог Леонид Арсланов пан ногай тилиннен баска тиллерге коьширилген.
1992-нши йылда Басир Мажитович Абдуллиннинъ тувганлы 100 йыллыгынынъ сыйына тувган авылы Карагалидинъ мектебининъ тамында, оны ман бир авылда тувып-оьскенлердинъ тувдыкларынынъ эм баьри юрт ногайларынынъ эсинде сакланып, данъклы ердеси мен оьктемсисин уьшин мемориал тактасы ашылган.
Л.Ибрагимова.
