Дагестаннынъ республика кебинде туьзилуьвине 100 йыл толып туры. Ол сав бир уьйкен оьмир, бир неше несиллердинъ яшав эм ис аьрекети, коьп эстеликли оьзгерислерге, кайратлы ислерге, йигитликке, етимислерге толы тарих кесеги. Дагестан Республикасы оьзининъ юзйыллык йолында бир неше оьмирлерге тенъ болган заман вакытын оьткен эм танымастай туьрленген.
Биринши бесйыллык
1925-нши йылдынъ карагыс айында ВКП(б) элимизди индустриализациялавга йол алады. Сонынъ карарларына коьре, Дагестан партия организациясы 1926-ншы йылда эски промышленность предприятиелерин ярастырув эм янъыларын курув акында токтас кабыл этеди. Соьйтип, республикада биринши бесйыллыклар басланады. Промышленностьтинъ вал продукциясын шыгарув бойынша биринши бесйыллык планлары Дагестанда доьрт йыл уьш ай ишинде толтырылады. Соьйтип, регион бойынша Хасавюртта ясылшалар консерва заводы (1928 й.), Буйнакскта емислер консерва заводы (1929 й.) кулланувга берилгенлер. Махачкалада сернистый натрий уьйкен заводы курылады. Республикадынъ энергетикалык негизи гидроэнергетика ресурсларын яшавга киргистип баслав ман беркиди.
Караногайда сол йылларда биринши мектеблер, ликбезлер ашыладылар.
Коллективизация йыллары
Биринши бесйыллыктынъ борышлары ман келисли кепте 1928-нши йылдынъ язында ДАССР партия эм совет органлары колхозлар курылысына белсенли кириседилер. 1929-ншы йылда колхозларды курув иси куьшленеди. 1930-ншы йылдынъ навруз айына Дагестанда 534 колхозлар бар деп саналган эм соларга баьриси 31 мынъ эгинши хозяйстволары бирлестирилген эди. Республикада юзим-шагыр, койшылык эм малшылык хозяйстволары туьзиледилер.
Колхозлар курылысы сол йылларда Ногай шоьллигинде де басланады. 1929-ншы йылда ДАССР эсабында Караногай районы туьзиледи. Шоьл кенълигинде кубыладагы буйратлардан алып сырттагы Куьми йылгасына дейим эм куьнбатар беттеги Уьйсалган авылдан Шобытлы йылгасына дейим онлаган кишкей ногай авыллары орынласкан эдилер. Коллективизация ислери бойынша районда колхозлар курылып, сол авылларды бирлестируьв басланады. Район еринде Ленин, Сталин, Каганович, Ворошилов, Киров, Дмитров эм коьп баска революционерлер, партия эм совет етекшилерининъ атлары ман аталган колхозлар туьзиледилер. Аьли Уллы Аталык согысына дейим районда Ленин эм Дмитров атындагы, «Червленные буруны», «Кызыл Караногай» колхозлары оьз малшылары эм эгиншилери мен айтылган хозяйстволар эдилер. Соларда мынълаган койлар, туварлар, атлар, анъ оьстирилген эм солардынъ куллыкшылары Москвадагы ВДНХ-да катнасканлар.
Элди явдан саклавга – бир аьелдей болып
1941-нши йылдынъ 22-нши тамбыз айында немец-фашист Германиясы Совет Союзына шапкынлык этеди эм совет халкынынъ явга карсы Уллы Аталык согысы басланады. Тувган Элимизди душпаннан коршалавга баьри кардаш халклары ман бирге дагестанлылар да коьтериледилер. 22-нши тамбыз айынынъ кешесинде Махачкалада, 23-нши тамбыз айынынъ куьндизинде Терекли-Мектебте яшавшылардынъ митинглери озгарылады. Митинг катнасувшылары Дагестан кыйыншылары элин явдан сакламага аьзир экенин билдиргенлер. Давдынъ биринши куьнлеринде ок юзлеген дагестанлылар фронтка оьз эрки мен кетедилер.
Дагестан йигитлери Брест беркитпесин, Москвады, Ленинградты, Сырт Кавказды, Сталинградты гитлершилерден коршалав согысларында баьтирлерше катнасканлар. Сонъында Курск согысыннан сонъ РСФСР, Украина, Белоруссия, Прибалтика ерлерин, Европа эллерин фашистлерден босатувда, Берлинди алувда республика халкларынынъ баьри ваькиллери де уьйкен эрлик коьрсеткенлер. Магомед Гаджиев, Валентин Эмиров, Шетиель Абрамов, Султан Алисултанов, Цахай Макаев, Николай Подорожный, Владимир Сенченко эм коьп баскалары Совет Союзынынъ Баьтири деген йогары ат пан савгаланганлар. Олардынъ ишинде ногайлардан Халмурза Кумуков та бар. Ети дагестанлылар «Аьскершилик данъкы» орденининъ толы иелери боладылар, олардынъ бириси – ногай йигити Алимхан Асанов.
Экономикады кайтадан аякка тургызув заманы
Согыс элимиздинъ, сонынъ санында республикамыздынъ экономикасына авыр йойымлар келтирди. Давдан сонъ Совет патшалыгымыз бузылган халк хозяйствосын тургызувга белсенли кириседи. СССР Оькиметининъ бас борышлары ман келисли кепте ДАССР Оьр Совети 1946-1950-нши йылларга халк хозяйствосын тургызувдынъ эм оьрлентуьвдинъ бесйыллык планын аьзирлейди. Соьйтип, республикада индустрия, авыл хозяйство эм тамак-азык, курылыс, байланыс, энергетика, сисе промышленность тармакларын кайтадан тургызув эм оьрлентуьв ислери басланадылар.
Дагестанда ялгыз бир Караногай районы 1942-нши йылда немец-фашист аьскерлерининъ баскыншылыгын басыннан оьткерген район эди. Соннан себеп район экономикасына уьйкен йойым келтирилген болган. Болса да фронттан аман-эсен кайткан аьскерши ердеслеримиздинъ, район коммунистлерининъ эм авыл кыйыншыларынынъ уьйкен аьрекети мен 1950-нши йылларга баьри де хозяйстволар аякларына тургызылып, оьрленуьвге йол аладылар.
Дагестан 60-80-нши йылларда
Сол йылларда Дагестанда тамак-азык промышленности уьстинликли аьлде оьрленген. 1966-1970-нши йылларда сонынъ производство оьлшеми 60 процентке арткан. Электростанциялардынъ куватлыгын арттырув бойынша уьйкен куллыклар юритиледи. Чирюрт ГЭС-ндеги Сулак каскадынынъ биринши куватлы электростанциясы кулланувга бериледи.
Эки бесйыллыклар ишинде промышленность производствосынынъ оьлшеми 12,3 процентке оьседи, план кырыннан 52,7 миллион маьнет акшадынъ продукциясы сатылган. 1980-нши йылдынъ ызына республикадынъ 47 предприятиелери СССР Сапат белгиси мен 279 туьрли алатлар шыгарып турганлар.
Уьйкен туьрленислер Ногай районынынъ социал-экономика- лык яшавында болганлар. Район еринде меринос тукымлы койлар асырайтаган «Червленные буруны» оькимет заводы, Ленин, Карл Маркс атындагы, «Кунбатарский», «Путь Ленина» совхозлары, «Ногайский» ем аьзирлевши совхозы, ПМК-21, УОС, МЖС, АТП, «Сельхозтехника» производстволык предприятиелери, Ногай орманлык хозяйствосы, Ногай райПО, онлаган район организациялары эм учреждениелери, патшалык банкы, орта эм сегизйыллык мектеблери, авыл маданият уьйлери, китапханалары ис аьрекетин бардырганлар. Районнынъ экономика, авыл хозяйство, билимлендируьв, медицина, маданият, ыхтыяр саклавшы тармаклары уьшин йогары эм орта билимли юзлеген ерли миллет кадрлары аьзирленгенлер.
Республика рынок аьллеринде
Элимиздинъ баска регионларындай болып, радикаллы экономикалык реформалары Дагестанда да 1992-нши йылда патшалык байырлыгын приватизациялав ислериннен басланды. 1995-нши йылда савдалык эм ямагат тамакланув тармакларында приватизацияланган предприятиелер саны 29,8 процентке етисти. Дагестанда патшалык эм акционерли предприятиелери мен бирге туьрли промышленность продукциясын шыгаратаган байыр киши предприятиелер, ассоциациялар, финанс-промышленность куьплери туьзилдилер. 1999-ншы йылдынъ 1-нши канътар айына республикада 10,2 мынъ киши предприятиелери эсапка алынган эди.
Байырлыктынъ кеплерин туьрлентуьв производстводынъ аьрекетине оравлык тувдырды: ол тоьменлеп баслады. Халктынъ яшав аьллери де тоьменледи. Дагестандагы индустрияда эм баска халк хозяйство тармакларындагы кыйынлык бас деп Кавказдагы миллетлер ара давласувлар эм согыслар, боьтен де конъысы Шешен Республикасында туьзилген аьллерден тура авырланган эдилер. Шешен Республикасындагы согыс пан байланыста Дагестан экономикалык блокадада калды.
1999-ншы йылда Дагестанга Шешен Республикасы ериннен халклар ара бандит туьркимлери шапкынлык этедилер. Сол куьнлерде республика власть органлары явды бузгышлавга эм бузылган авылларды кайтадан ярастырувга коьп куьш салды. Сол эм баска туьрли кыйынлыкларга карамастан, Дагестан 1999-ншы йылда индустрия тармакларында ийги сенимлик тувдыратаган ис тамамларына етиседи.
1994-нши йыл 26-ншы шилле айында республикадынъ Конституциялык йыйыны Дагестан Республикасынынъ Конституциясын кабыл этеди. Сол куьн ок Государстволык Совети де туьзиледи эм 14 бас миллетлердинъ ваькиллери сонынъ агзалары боладылар. Ногай халкы атыннан Государстволык Советининъ агзасы Аскерхан Аджиев, сонъында Тавлу Казакбиев болганлар. Дагестан Республикасынынъ Государстволык Советин коьп йыллар Магомедали Магомедов (суьвретте) басшылаган. Бу Совет 2006-ншы йыл тайдырылган эм сол йыл республикадынъ биринши Президенти этилинип Муху Алиев (суьвретте) сайланган. 2014-нши йылдан алып Дагестан Президентининъ ис орыны Дагестан Республикасынынъ Аькимбасы деп аталып беркитилген.
Аьлиги заманда республикады Дагестан Аькимбасынынъ куллыгын юритуьвши Сергей Меликов етекшилейди. Республикадынъ йогары власть органлары деп ДР Аькимбасыннан сонъ ДР Халк Йыйыны, ДР Оькимети эм республикадагы судлар саналадылар.
