Саният тармагынынъ кеплерининъ бириси – биюв узактагы ата-бабаларымыз яшаган бурынгы оьмирде тувган. Сол замандагы биювлерде аьдемнинъ ишки сезимлери коьринген, оларды ишинде сыйдыралмаган аьдем бирденнен бийип баслайтаган болган. Биюв тарихининъ тамыры бурынгы аьдемлердинъ яшавына аькетеди.
Биювлерде аьдем кевдесининъ, аяк-кол муьшелерининъ козгалувы суьвретленген. Бурынгы аьдемлер биювлер мен оьз яшавынынъ маьнели оьзгерислерин белгилегенлер: саьбийдинъ дуныя ярыгына энъгенин, аьдемнинъ ян берип, ахырет дуныяга кеткенин, согыс эм с.б. Туьрли биювлер ярдамы ман олар кургаклы куьнде тоьбеден ямгыр явганы, мунар шакта куьн коьзи шыкканы, бай онъыс болганы, коршалав эм кеширим акында тилек салып, йоравларын айтканлар.
Биюв деген аьдемнинъ юриси, ювырувы, кыргувы, ян-якка бурылувы, шайкалувы ман байланыста туьзилген. Аьр халкта, сонынъ ишинде ногайларда да, биювлер мен байланыслы, оьз яшав кебине келисли аьдет-йорыклары болган.
Сонынъ акында хабарланады Дагестан Суьвретшилер союзынынъ агзасы, Дагестаннынъ ат казанган саният аьрекетшиси, ногай халкынынъ саният тармагында коьрнекли орын туткан зейинли суьвретши Сраждин Батыровтынъ оьткен оьмирдинъ 90-ншы йылларында язган «Бурынгы ногай халк биюв санияты» деген макаласында.
Биюв – санияттынъ бир кеби. Онда аьдемлер оьз ойларын, суьйим сезим негизли ашыклыгын, коьнъил мунъшылыгын яде суьйинишин оьнерли кепте коьрсеткенлер. Кол оюв оьнери болсын, домбыра шалувы болсын, йыр эм биюв болсын халк яшавы ман, аьдем турмысы ман, ойы ман, иси мен байланыслы болып келеди. Халк оьзининъ баьри ярасык уьмитлерин, яшав коьнъилин сонда коьрсетип ял тапкан. Аьдем ярасыклыкка ымтылган, онсыз яшав байланысы болмайды.
«Биюв – халктынъ миллет белгиси, ол онынъ касиетин коьрсетеди», – деп язган белгили саният аьрекетшиси Ю.Борев («Эстетика». Москва. 1975 йыл). Бизим бурынгы ногай халк биювлери болганын коьп затлар шайытлайды, тек буьгуьнлерде олардынъ коьбиси мутылганга, кайбиревлер ногайларда биюв оьнери болмаган деп ойлайтаганлар да табылады. Ол ой, оьзек те, дурыс тувыл.
Бурын заманда бизим халк коьшип-конып, кезинип яшаган, сога коьре баска халкка усамаганы ашык коьринеди. Меним ойымша, ногайлар йырлар шыгарып, туьрли анъ алатларында (домбыра, сыбызгы, куьлдерей, коькирек-сурнай, шынъ кобыз эм с.б.) ойнап, бийимей болмаган.
Ногай халк биювлери болганды орыс язувшысы, тарихши Г.Ананьев оьзининъ «Караногайлар, олардынъ яшавынынъ турмыс аьллери эм келпети» деген макаласында белгилейди, тек, оькинишке, кайтип бийигенлерин ашыклап айтпайды. Аьлим С.Фарфоровский оьзининъ «Ставрополь губерниясынынъ ногайлары» деген тарих-этнографиялык макаласында булай деп язады: «Улыган-бакырган малшы муьйиз сесиннен бийиген ногайды сийрек коьрмеге болады. Ногайлардынъ биювлери кыйысып-сойысып куьлкили кепте оьтеди, оларга шатлык огырлык етпейди» (эр кисидинъ биюви акында айтылады). Халк айтувына коьре, сондай биювлер де болган. Менимше, бу эр кисилер ортага шыгып бийигени калмык эрлерининъ биюви мен усаслы.
Ставропольдинъ уьлке танув музейиндеги бир суьвретте (19-ншы оьмирдинъ ызында этилген) бир кыз бийип турганы, домбырашы эм баска аьдемлер бары коьринеди.
Энди ойлап карайык: домбыра анъларын тынъласанъ, онынъ ритмлеринде атшабыстынъ, тапыр-тупырдавдынъ сеслерин эситпеге болады. Мысалга, «Йорга саз», «Йылкы саз», биюв сазларын да эске туьсирмеге болады. Биюв тарихине коьре, аьдем биювде айванлар, куслар келпети, табиатта болатаган оьзгерислер эриклеп коьрсеткен. Белгили армян аьлими С.Лисициан оьзининъ «Армян халкынынъ бурынгы биювлери, театрлы коьрсетуьвлери» деген китабинде биюв коьринисинде эшкиди, койды, атты эриклев деген бурынгы коьшпели халкларда малды саклав йосыгы суьвретленеди. Автордынъ ойы ман, армян халкынынъ «Кочари» деген биюви «коьшуьв» деген соьзден шыккан эм коьшпели халктынъ биюви деп саналады. Сога усаслы эм «ок биюви» деп аталган биюв казах, башкир, татар, кыргыз халкларда барлыгы, бизим ногай халкына да келислиги бу халклар биювлеринде тар байланыс болган деген ойда токталасынъ, неге десе бу туьрк тилли халклар Ногай Ордадан шыккан яде конъысы болып яшаганлар.
Марий язувшысы Аркадий Крупняков оьз романында ногай биювин суьвретлеп, булай деп язады: «Суюнбийке боьлмесинде пашпан болып ойлы олтыры, эсине тувган шоьли, атасынынъ юрты туьсти. Олтырып турган домбырашыларга шапай кагып юбантув керегин анълатты, биювши кызларды шакырды. Аста-акырын созылып, алгасамай домбыра сеси шыкты. Енъил коьйлеклер кийген кызлар, пердевди ашып, тизилисип шыктылар, шайкалып бийип басладылар. Биювлеринде Ногай шоьлде эсеген еллерди, шайкалган ювсанды, ок атысув ойынды, атшабысты суьвретлеп коьрсеттилер».
Бурын заманда яслар, кызлар Навруз байрамында (бурынгы эсапта – Янъы йыл март айынынъ 21-23 куьнлери) йыйылысып, ярасык кийимлерин кийип, омыравына арайыслар асып, аксам туьскенде, яйлакка, коьгоьленге шыгып, янъы ай туваягына куьезленип, йыр йырлап, домбыра шертип, бийип, туьрли ойынлар ойнап юбанганлар. Тек биювлер аьлигилерге усамаган: колларын яйып, билеклерин силтеп, кол ысласып, тоьгерек болып, аяк кийимининъ (атув яде коьксаур баьпишлер кийгенлер) катлавлары ман ерге тевип урып, тыпырдап бийигенлер. Бу ерде «тыпырдав» деген соьзге эс каратар эдим. Ол биюв юриси ат елуьвине эриклеп шыккан болар. Баска коьшпели халклардынъ биювлеринде «тыпырдав» деген биюв юриси бар, айтпага, куьнбатар башкирлер биювлеринде.
Ясуьйкенлердинъ эскеруьвлерине коьре, ногайларда «кадав» деген халк биюви болган. Яслар, кызлар так болып, бир-бирисининъ артыннан туьзилип кувысып ойнаганлар. Бурынгы халк йырларына коьре, бу биюв согыска шыгувдынъ алдында кадалып бийигенди анълатады. Куьми (Бестав) ногайларында бу биюв катнасувшылары бир-бирисининъ колларыннан ыслап, тоьгерекке турып, аягынынъ табаны ман каты согып, тыпырдап бийигенлер. Буьгуьнлерде Кобан ногайларда сол биюв «тоьгерек» деп аталып, куванышта, тойларда, байрамларда бийиледи. Оннан баска, «узын» биюв деген де бар: онда биювшилер, так болып, бир-бирисининъ артыннан иркиле берип козгалып бийийдилер. «Коьшемек» деген бурынгы биюви де «коьшуьв» деген соьз бен байланыслы болгандыр: оны куьп болып бийигенлер.
Сайгаластырып караганда, эгер Кавказдынъ грузин, азербайджан, мышыгыз, ингуш, армян эм дагестан халклары тез, ялавланып, кызувлы (эр кисилер), кызлар яйланып, кус ушувына келискендей этип бийиген болсалар, ногайлар ман конъысы болып яшаган шеркеш, кабарты, карашай, балкар биювлеринде кыз-яс болып, кол ысласып, тоьгерек болып бийийдилер: «удж» (шеркеш биюви), «аьбезек» (карашай-балкар биюви), «квараша» (абазин биюви), «кафа» (кабарты биюви), «тоьгерек» (ногай биюви). «Аьвелгиде бурынгы орыс халкында энъ де эсли «культ» биюви эсабында «хоровод» биюви болган. Бир кесек заманлар ол биюв баьри халкларда да болганы белгили. Аьвелгиде куьн коьзине багысланган «хоровод» биюви баьри инсанларда да орын тапкан» – деп язады балет тарихшиси Ю.Бахрушин.
Мусылманлыкка коьшуьвден алдын кыпшакларда (ногай халкты туьзуьвши, халклардынъ асыл ырувы) языческий дин болып, аьр бир заттынъ таьнъири (Кудай, Алла-Таала) бар эди. Бурынгыдан калган аьдет кийгизлерде, нагысларда (вышивка), баска тигислер мен этилген ислерде сол заттынъ нышанлары аян коьринедилер: кийгиздинъ ортасындагы доьрт муьйисли кошкар муьйизли оьрнек куьн белгиси деп анълатылады. Солай ок онынъ ызлары аьдемлердинъ атларында да калган. Айтпага, «Йолманбет» – йолдынъ таьнъири, «Коьшманбет» – коьшуьвдики, «Казманбет» – казнадыкы, «Таьнъирберди» деген ат та оьзи айтып туры. Халкымызда куьнге багыслап «Куьнбийке», айга багыслап «Айбийке» деп те ат шыгарганлар. Солай болганда, айга, куьнге багысланган биюв де болмай болмайды. Кол ысласып, тоьгерек болып бийиген биюв куьнге багысланган деген ой тувады. Эм балалардынъ ойынларында да биюв коьринислери бар.
Астрахань областинде туратаган карагаш эм каруьйле ногайларда аьлиги куьнлерде де бир-неше биюв юрислерин коьрмеге болады. Соны шайытлап, бир-эки биюв юрисин мага Краснояр районынынъ Сеитовка авылында яшайтаган 73 ясындагы Гуьлжамал Джуманова анълатты.
Биюв саният тармагынынъ баска кеплери мен бирге оьрленмеге керек. Ол – халктынъ байлыгы, онынъ казнасы, оны тоькпей-шашпай, аяга салып саклагандай этип, биюв тарихине эс берип, буьгуьнги куьнлерде де, бурынгы уьлгиге коьре, келеектегиге эндируьв керек. Ол тек маданият куллыкшыларынынъ иси болмасын, билгенлердинъ маслагатлары негизинде янъы биювлер салып, дуныяга эндируьв, армаганда оьрлендируьв – ортак борыш.
Белгили совет язувшысы эм драматург, коьшируьвши, критик эм журналист А.В.Луначарский айткан: «Бизге аьвелги саният бек керекли, онынъ бизге баалы, бизге келисли деп айтатаганымыздынъ маьнелиги – сол йылтыннан янъы отлар якпага». Оьрлендиринъиз бурынгы ногай халк биюв саниятын!