Конакбайлык – коьп маьнели анълам. Конакбайлык институты дуныядынъ туьрли халкларында, айтпага, увытларда (еврейлерде), индия, бурынгы германия, грек халкларында, арабларда, Австралиядынъ тамырлы яшавшыларында, Сибирьдинъ халкларында болган. Бир-бирлериннен узаклыкта болган халкларда конакларды йолыгув аьдетлерининъ усаслыгы, булай анъламастан болган затка усамайды.
Конакбайлык Сырт Кавказ халкларынынъ яшав турмысларына, кылыкларына, ой-туьзилислерине, аьдетлерине себебин тийдирген, терен бурыннан келген ямагатшылык институты болады. Кавказ халкларында конакбайлык институты коьп аьлимлер мен эм элгезерлер мен суьвретленген. Олар Л.Лулье, Ф.Тернау, Н.Волкова, Н.Дубровин, В.Гарданов эм коьплеген баскалар боладылар. Конакбайлык – ногайлардынъ миллет кылыкларынынъ бириси. «Конак Алла-Тааладан», дейдилер ногайлар. Конакты ийги эм кувнак болып йолыгув тек керек зат тувыл, ол коьшпели халктынъ борышы. Коьшпели халкларынынъ арасында бурыннан тувган аьдет ногай халкынынъ анъламына берк синъген. Аьдеттинъ негизинде оьз ара ярдам этуьв ятады. «Оьзининъ танысына, досына, элгезерге эм оьзининъ аталыгына аьдем суьерлигин, дослык карасын коьрсетеди. Сиз авылга таныс болмаган аьдем болып келесинъиз, авыл яшавшылары сизди хош коьрип алады, танъ болып йолыгады, орын береди, сизинъ керексинуьвинъиз акында сорайды», – деп язган тергевши А.Павлов.
Данъылда эректе йолавшыды коьрип, уьй иеси парызлы кепте онынъ алдына йолыкпага кишкей увылын йиберген. Ювыклаганда, йолыгатаган аьдем биринши болып, эки колын берип, саламласкан, колын алган сонъ, оны суьйип, хошлав соьзлерин айткан. Ногайлардынъ арасында артык конакбайлыклары ман кобан ногайлары эм караногайлар баскаланганлар. Караногайларда конакбайлык бек оьрленгеннен себеп, аьр йолавшы кайсы авылда да ас та, конгандай ер де табаягына сенимли болып, йолга азык алмай шыккан. Бу ийги аьдет аьр уьйдинъ иесин, ол ярлы яшаса да, келген конактынъ алдына шай болса да, салмага кыстаган. Уьй иеси конакка тыншаюв уьшин термеде энъ ийги ерди, оьзининъ ястыгын берген эм атын каравыллаган. Конакты йолыкпаган аьдемге баьриси де мисетсинмегенлер, эм онынъ акында данък савлай данъылга яйылган.
Уьй иеси толы кепте конактынъ бойсынувында болган эм сонынъ акында ногайларда такпак та болган: «Конак келгенше, уялады, а келгенде, уьй иеси оннан тартынады». Аьдетинше, термеде яде уьйде биринши орын сыйлы конакка берилген, ол уьй иесининъ касына янаскан. Эгер конаклар бир нешев болсалар, олар ямагат арасында сыйларына, белгили болувларына, ясларына коьре орынласканлар. Уьй иеси мен конактынъ колын эки колы ман алув уьйкен сыйга саналган. Конакты уьй басамагынынъ аргы ягында йолыкканлар. «Алты ясындагы конак келсе де, алпыс ясындагы йолыкпага шыгады» деген такпак бар. Сыйлы аьдемге яде ювык досына уьй иеси, ол, сонъгы болса да, кой сойган. Асылган эттинъ бастан, бавырдан, майлы куйрыктан (курдюк) энъ ийги кесеклери конакка берилгенлер, калган кесеклери сыйлы конъысыларга берилген. Эт пен сорпа, кымыз, боза, элбетте, ногай шай берилген, онсыз бир сыпыра тизуьв де болмаган. Уьй иесининъ борышларына конактынъ маьселелерин шешуьвде ярдам этуьв, онынъ намысын, яшавын, муьлк-йыйынтыгын саклав киргенлер. Конакка зарар келтируьв аьелге эм савлай авылга уятлык деп, саналган. Конак кетеятырган болса, ога йолга азык салганлар. Уьй иеси, онынъ кардашлары, увыллары конакты авылдынъ шетине дейим озгарганлар.
Конакбайлык кодексинде конак уьшин де оьзин тутув йосыклары болганлар. Ол уьйге киретаган ерде тувра токтамай, оны куьн мен тоьгерек айланмага керек болган. Уьйдинъ басамагын онъ аяк пан оьтпеге керек, басамакка баспага ярамайды. Уьйге кирип, уьй иесиннен ызын алмай, олтырмага, кыскаяклылар боьлмесине кирмеге, оларга ярамага шалыспага ярамайтаган болган. Конак келген еринде уьш куьннен артык турмага керек болмаган. Конакта коьп емеге, ишпеге керек тувыл. Сол йосыкларды бузув, уьйдинъ иесин корлав деп сезилген. Конакбайлык институты ногайларда аьлиги заманда маьнели орынды тутады. Ол маданият байлыкты коьрсетеди, социаллык коьз салувдынъ борышын юргистеди. Конакбайлык ногай халкынынъ маданиятын коьшируьвге эм уьйренуьвге себебин тийдиреди, оьсип келеяткан аркага яшав мектеби болады. Заманнынъ барысы ман конакбайлык институты аьвелги маьнесин йойса да, айырым коьринислери туьрленсе де, буьгуьнги куьнде де ногайдынъ уьйине келген конактынъ алдына ас салынаяк эм конмага ер табылаяк.
Александр Темиров,
Краснодар каласы.
