Ызгы йылларда Дагестан Республикасында, сонынъ санында Ногай районында да, туьрли федераллык эм республикалык миллет проектлерининъ, программаларынынъ яшавга шыгарылувы аркасы ман йыллап йыйылган социаллык маьселелер шешилип барады. Бу ислерге боьтен де Дагестанга етекши болып Сергей Меликовтынъ келуьви янъы куьш косты демеге керек. Ногай районы еринде сонъгы 4 йыллар ишиндеги туьрленислер мен газета окувшылары район аькимбасы Мухтарбий Кошманбетович Аджеков пан юритилген хабарласувында таныспага боладылар.
Ногай районынынъ социал-экономикалык оьрленуьви акында
– Мухтарбий Кошманбетович, Ногай районынынъ буьгуьнги социал-экономикалык оьрленуьвининъ абытлары, соны ман байланыслы Сизинъ ис планларынъыз акында не затлар айтпага боларсыз, эм солардынъ кайсылары Дагестан етекшилери мен колтыкланган экен? Келеяткан янъы 2022-нши йылда район еринде кайдай куллыклар белгиленген?
– Куьн яхшы болсын, «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ аявлы окувшылары! Биз республикадынъ Оькимети мен макулласып кабыл этилинген проектлер баьриси де яшавга шыгарылып туры демеге болаякпыз. Айтпага, сиз Ногай районы ерине конъысы Тарумов районы беттен, Арсланбек авылынынъ коьпириннен сонъ киргенде ок, Кизляр – Терекли-Мектеб – Ставрополь крайынынъ япсары автойолынынъ 10 шакырым кесегине янъыдан асфальт-бетон тоьселгенин эслейтаган боларсыз. Сога деп регион Оькимети 100 миллионнан артык акша карыжын шыгарган. Биз янъыларда Терекли-Мектеб авылдынъ кубыла бойындагы айлангыш автойолын ярастырып басладык. Быйыл сонынъ 2 шакырымына асфальт куйылаяк, калган 2 шакырым кесеги эндиги йыл май айына дейим ярастырылаяк. Бу ислерге деп уьйкен йол-курылыс компаниясы ман 60 миллион маьнетке контракт туьзилген. Ызгы 3 йыллар ишинде биз район автойолларынынъ 40 процентин келисли нормага келтирдик.
Сонъгы йылларда биздеги баьри мектеблерди де ярастырып уьлгирдик демеге болаякпыз. Толы кебинде Уьй-Салган авыл мектебининъ меканы ярастырылды. Тагы да тап 10 йыллардан артык заманга созылган Орта-Тоьбе авыл мектебининъ янъы меканынынъ курылысын былтыр битирип, кулланувга бердик. Райондагы Нариман авылынынъ эм Терекли-Мектеб авыл А.Джанибеков атындагы орта мектебининъ меканлары ярастырылган.
Быйыл бизге ремонт ислериннен сонъ Ленин эм Эдиге авылларынынъ мектеб меканларын да тийисли аьлге келтирмеге амал табылды. Райондагы 4 мектеблерине янъы меканларын курув уьшин проект-сметалык документациялары аьзирленген. Аьли быйыл соларга конкурс та оьткерилген эм буьгуьнлерде курувшылар келдилер эм Батыр-Мурза авыл мектебининъ 2 шарлаклы янъы меканы уьшин фундаментин куйып басладылар. Быйыл фундаментин куювга 22 миллион маьнеттинъ карыжы йиберилген.
Биз солай ок Кумлы авылында 100 орынлы эм Шумлелик авылында 200 орынлы янъы мектеб меканларынынъ курылысларын да белгилегемиз. Биз аьли республика Аькимбасы Сергей Меликов пан эм ДР Экономика министерствосы ман келеяткан йылда бу мектеблерди курылыс планына киргистуьв акында соьйлескенмиз. Солар ман бирге янъыларда район орталыгында Кадрия атындагы мектебтинъ янъы меканынынъ курылысы уьшин де проект-сметалык документацияларды аьзирлеп басланганмыз. Бу 700 орынлы мектеб меканынынъ, баламай ман айтканда, проект баасы 711 миллион маьнет акшага етиседи. Сол мектеб меканынынъ курылысын бизим районга язда келгенде ДР Аькимбасы Сергей Меликов оьзи маслагат этти. Тап сондай мектеб меканы Ингушетиядынъ бас каласы Магаста курылган.
Янъы компьютер томографы эм районда балалар савландырув лагерин курув акында
– Аьлиги заманымызда баьри де социаллык маьселелери арасында айырым орынды савлык саклав маьселелери тутадылар. Районнынъ савлык саклав тармагында ызгы йылларда кайдай туьрленислер болаятыр экен?
– Янъыларда бизге ДР Савлык саклав министри Татьяна Беляева оьзининъ командасы ман келип кетти. Ол бизим район администрациясынынъ залында бу айлак та маьнели социаллык тармагынынъ оьрленуьвининъ соравлары бойынша кенъес озгарды. Ведомство етекшиси сонда бизим Ногай ЦРБ куллыгына йогары белгисин берди. Бизим район медицина коллективи райондагы савлык саклав тармагын сондай тийисли оьлшемге еткергенине мен суьйинемен. Баьринъиз де билесиз, быйыл бизим медиклерге бир неше автомашиналар берилди. Солай ок район больницасына туьрли авырувлар бойынша коьп туьрли керекли аппаратлар келген. Оннан да баскалай, энъ де маьнелиси, бизим район медицина учреждениесине янъы КТ (компьютер томографы) йиберилген. Аьли буьгуьнлерде сол янъы алатты ерлестируьв уьшин меканга ярастырув ислери этилинип туры. Сол ислер биткенде ок та биз бу компьютер томографын ислетеекпиз. Ол бек баалы алат, ама Дагестан Оькимети сога карамастан, бизим тилегимизди кабыл этти.
– Ногай районнынъ ямагаты бир неше йыллардан бери алдынгы «Орленок» пионерлер лагери негизинде балалар уьшин лагерьди кайтадан тургызув соравын коьтерип келеди. Бу бизим балаларымыздынъ савлыгы уьшин бек маьнели маьселе калай аьлде шешиледи?
– Бу бек маьнели маьселе, ол, дурысында да, аьли мага дейим де коьтерилген. Буьгуьн болса мен Сергей Меликовка сол соравды да шешпеге коьмегин эткени уьшин разылыгымды билдиремен. Тек янъыларда республика етекшилери «Юнармия» козгалысын туьзуьв бойынша программасы яшавга шыгарылып басланаяк регионнынъ 5 калалары ишине ялгыз бир бизим районды да киргисткенлер. Биз ДР Билимлендируьв министри эм баска министерстволар ман бирге бу соравды ойластык. Соны ман эндигиси бир неше йылдан бизим район еринде де аьлиги замандагы балаларды савландырув лагери курылаяк.
Ерге кыйынын салган сонынъ емисин ер
– Бизим районымыз бола-болганлы авыл хозяйстволык районы болып калады. Сонынъ савлайы экономикасы – ол эгинши-фермер, байыр ярдамшы хозяйстволары, арендаторлар. Бу маьнели тармакта ызгы йылларда илгери абытлар сезилеме?
– Республика Оькимети, сонынъ председателининъ орынбасары Абдулмуслим Абдулмуслимов, Авыл хозяйство эм тамак-азык промышленность министри Баттал Батталов бизим район ериндеги татавылларды тийисли йорыкка келтируьв акында бизим эткен тилегимизди макул коьрдилер, эм бизге соны ман федераллык программасына кирмеге амал тувды. Соны ман бирге биз районымызда сув саклавшы уьйкен коьл курмага суьемиз. Бу соравдан тура бизди Москвада макул коьрдилер, сонынъ уьшин 750 миллион маьнет акша карыжы белгиленген. Янъыларда Петербургтан проектировщиклер келдилер эм куллыкты басладылар.
Быйыл районда 3 мынънан артык гектар ерлерде бакша культуралары шашылган эди. Аьруьв онъыс йыйылды. Бизим бакша оьстируьвшилердинъ куллыгын белгилемеге суьемен. Коьп фермерлер ийги келим де алдылар, тек, оькинишке, биревлерге онъысын сатпага ава аьллери буйырмады: сентябрь айында бирден куьнлер сувытты. Бу ерде мен республикамыздынъ етекшилерине олар федераллык министерстволарынынъ, бизим Ставрополь крайындагы конъысларымыздынъ аркасы ман район ериндеги фермерлердинъ эгин кырларын толы кебинде сув ман канагатланганлары уьшин разылыгымды билдиремен.
Бизим район еринде коьшимли малшылык хозяйстволары да, район малшылары да бар. Буьгуьнлерде олар мал санын бир неше кере оьстиргенлер эм оьстире бередилер. Экономика уьшин ол зат аьруьв. Ама баска яктан ол зат бизим табиатымызга зарар аькеледи, нормадан артык малдынъ сакланувы ерлерди такырга, кумга айландырады. Бу соравды биз баьримиз бирге – авыл аькимбаслары, депутатлары, район яшавшылары косылысып ойласпага керекпиз: биз оьз балаларымызга оьзимизден сонъ кайдай табиат калдыраякпыз деп.
Буьгуьнлерде биз, республика Аькимбасы оьзи белгилегенлей, районымызда 30 мынъ гектар эгин кырларды кулланамыз эм аьруьв аьлде кулланамыз. Бизде тек 450 гектар ерлер бос болып ятыр, неге десе оларды ашшылык баскан. Мен бизим авыл хозяйство куллыкшыларына шоьлимиздинъ авыр табиат аьллерине де карамастан, оьз эгин кырларында аслык, бав-бакша культураларын оьстиретаганлары, малшылыкты оьрлендируьви уьшин разылыгымды билдиремен.
Байланыс, газификация, яшавшыларды ишетаган сув эм электроярыгы
ман канагатлав акында
– Бизим район еринде байланыс тармагынынъ аьллери калай экен?
– Ызгы йылларда биз телефон байланысын Орта-Тоьбе, Шумлелик, Кара-Су, Ленин, Калинин авыл ерлеринде ийгилендиргенмиз. Бу ерде мен айырым кепте районымыздынъ баьри авылларына да онъайлы Интернет байланысын тартатаган «Элко» компаниясынынъ куллыгын белгилеймен. Районда эндиги байланыс тармагы еткерилмеген бир неше авыллар калган, келеяткан йылда биз бу соравды да шешеекпиз.
– Район еринде калып турган авылларды газификациялав соравы калай кепте шешиледи?
– Ызгы 4 йыллар ишинде бизге Орта-Тоьбе мен Шумлелик авылларын толы кебинде газификацияламага эм Куьнбатар ман Бораншы авылларына дейим газ трубаларын еткермеге амал табылды. Болса да айырым кыйынлыклардан тура бу эки авылларда ишки газ тармаклары курылмаган. Авыл ерлерине газификация ислерин юритуьвши службаларынынъ етекшилери ол затты язда темирге, сонынъ санында трубаларга да, баалары косылганнан себеп болганын анълаттылар. Сол саялы, проект бойынша белгиленген ислерди юритуьвге акша карыжы етиспей калган. Бюджетте быйыл баалар оьсерлер деп белгиленмеген ше. Соны ман аьлиги заманда сметалар кайтадан эсапланадылар эм тезден Оькимет сол ислерге косымша карыжлар шыгараяк. Эгер йылдынъ ызына дейим сол соравлар шешилсе, газовиклер бу эки авылга да толы кепте газ линияларын кураяклар.
Быйыл солай ок Сылув-Тоьбе авылын да газификациялав ислери планга киргистилген. Бу авылда 10-15 казан уьйлери бар болса да, бизим Оькиметимиз сондай кишкей авылларга да эс бергени уьшин тагы бир кере ога разылык билдиремен.
Эндиги калып турган Уьй-Салган авылын газификациялавга да проект-сметалык документацияларын аьзирлеймиз. Подрядчиклер келеяткан йылдынъ газификациялав планына бу авылды да киргистпеге деп соьз бередилер. Ол заман биз келеектеги 1-2 йыллар ишинде районымыздынъ авылларын газификациялав ислерин толы кепте кутарармыз деп ойлаймыз.
Бу ерде мен янъыларда РФ Президенти Владимир Путин бизим регионларда газификациялав ислерин битируьв акында программа ислеп баслаганын билдиргенин район яшавшыларынынъ эслерине салмага суьемен. Сонынъ уьшин газификация ягыннан кыйналатаган кайсы бир район яшавшысы да бизге район администрациясына яде районнынъ газ службасына келмеге болады. Бу программа аян кепте ислеп баслаган. Аявлы район яшавшылары, келинъиз бизге, биз сизге сол ислерге аьризелерди кайтип толтырмага керегин анълатармыз эм ювык арада соларды бизим орамларда газификация ислерин битируьв планына киргистермиз.
– Бизим район яшавшыларын таза сув ман канагатлав уьшин ялгыз бир артезианлар кулланылады. Болса да солардынъ хыйлысы оьткен оьмирдинъ 50-60-ншы йылларында казылган. Аьлиги заманда авыл яшавшыларын ишетаган сув ман канагатлав соравы калай аьлде шешиледи экен?
– Бизим район яшавшылары яз айларында сув ягыннан етиспевлик сезедилер.
Буьгуьнлерде 3 артезианлар бойынша конкурслар оьткерилди, соларды Эдиге, Карагас эм Орта-Тоьбе авылларында быйыл казаяклар. Биз тагы да 8-9 артезианларын казувга деп керекли документлерин аьзир эткенмиз. Баьриси район еринде 17 артезианын казув уьшин аьризелер бергенмиз. Аьлиги заманда артезианлар казув уьшин ерлер айырылады, проект-сметалык документациялары аьзирленеди эм ювык заман ишинде биз бу маьнели соравды да шешермиз деп сенемиз.
Ювык йылларда Терекли-Мектеб авылындагы савлайы сув тармакларын Оькимет аркасы ман авыстырув уьшин 200 мынънан артык акша карыжы белгиленген.
– Яшавшыларды иркуьвсиз электроярыгы ман канагатлав яктан кайдай куллыклар юритилип туры?
– Бизим энергетиклерге бириншилерден болып баьри керекли документацияларын да аьзирлемеге эм курыкларды, электротеллерди, трансформаторларды авыстырув бойынша федераллык программасына кирмеге амал табылды. Бизим энерготармакларды кайтадан янъыртув уьшин федераллык программасы бойынша 700-800 миллион маьнет акша карыжы шыгарылаяк.
Бизим район энергетиклерине «Россети» компаниясы быйыл бир неше автомашиналар берген, олардынъ меканларын ярастырган. Аьли Ленин авылы бетлерде энерготармакларды ярастырув ислери юритилип туры.
Мен оьз ягымнан Ногай районы куьн ярыгын генерация этуьв бойынша келеекте энъ де онъайлы йолларды алаяк районлардынъ бириси деп коспага суьемен. Быйыл куьн ярыгын кулланатаган электростанциялар курувшы москва компаниялары бизге келип кеткенлер. Бизге Дагестан Аькимбасы, ДР Оькимети мен бирге бу соравларды йогары оьлшемлерге коьтермеге багайт табылды. Сол компаниялардынъ етекшилери район еринде келеекте уьйкен проектлерди яшавга шыгарувдынъ соравларын ойласадылар.
– Районымызга язда республика етекшиси Сергей Меликов келгенде, район орталыгындагы эски меканларды барып коьрген эди. Сол меканларды ярастырув акында сорав калай аьлде шешиледи?
– Янъыларда биз сол эки эски меканларды республикалык органларынынъ балансына коьширдик. Бириншиси – ол алдынгы КПСС РК-нынъ, экиншиси – аьлиги замандагы район ТИК, ЦЗН (биржа) орынласкан эски меканлар. Алдынгы КПСС РК-нынъ меканына капиталлык ярастырув ислери этилинген сонъ, мунда бир неше республикалык эм район учреждениелери коьширилеек. А экиншисине реконструкция ислери юритилген сонъ, аьлиги бизим музей коьширилеек. Буьгуьнги музейдинъ меканынынъ оьлшеми 99 квадрат метр болса, коьширилеек меканындыкы – 416 квадрат метр.
Тезден авылларга янъы клублар эм стадионлар курылаяк
– Халкымыздынъ бай маданияты, коьп оьнерли аьдемлери бар. Болса да авылларымыздагы маданият уьйлери ярастырувды талаплайды, а бирер авылларда янъы клублар курув керегеди. Бу маьселе кайтип шешиледи экен?
– Янъыларда ДР Маданият министерствосы ягыннан Куьнбатар авылында маданият уьйининъ янъы меканы курылып басланды.
Быйыл солай ок район администрациясынынъ меканы янында 350 орынлы маданият уьйининъ янъы меканын курув акында карар алынган. Биз аьли сога ер участогын эм проект-сметалык документацияларын аьзирлеймиз. Биз солай ок аьлиги ЦНТ (алдынгы РДК) меканын ногай драма театрына коьширмеге ДР Оькиметине тилек эттик. Оькимет ягыннан бу меканга толы реконструкция ислери этилинеек. Соьйтип халкымыздынъ маданиятын колтыклавга республика Оькимети 100 миллион маьнет акша карыжын шыгараяк.
– Районда физкультура ман спортты оьрлентуьв бойынша кайдай ислер юритиледи?
– Биз аьли Терекли-Мектеб авылындагы орталык стадионын уьйкенлетуьв уьшин проектти басладык. Мунда 47 миллион маьнет акшага заманга келисли баьри затлары да болган янъы стадион курылаяк.
Быйыл соны ман бирге Карагас авылында да 11 миллион маьнетке янъы стадион курылып басланды. Эки миллион маьнет акша карыжына Нариман авылында футбол стадионы курылмага каралады. Келеяткан йылга биз республика Оькимети мен Куьнбатар эм Червленные Буруны авылларында да стадионлар курылысы акында соьйлескенмиз. Соьйтип ювыктагы йылларда район авылларында янъы стадионлар курылып бараяк.
Халк бизди ямагаттынъ хайырына ислемеге деп сайлаган
– Ызгы йыл районымызда болып турган ямагат-политикалык аьлге сиз кайдай белгинъизди берерсиз? Неге биз районымыздынъ маьселелерин шешуьв уьшин сайлаган депутатлар арасында тиресуьв юреди?
– Оькинишке, йыл узагы район депутатлар корпусы ман байланыслы айырым маьселе болган эди. Ызында, бу айдынъ басында, район прокуратурасы ман макулласып, ыхтыяр саклавшы органларынынъ, район депутатларынынъ эм меним катнасувым ман район Депутатлар йыйынынынъ кезексиз сессиясы оьткерилди. Бу сессияда район депутатларынынъ полномочиелери беркитилди эм район парламентининъ етекши сырасы кайтадан сайланды. Бир неше айлардан бери Терекли-Мектеб авылдынъ Депутатлар йыйынынынъ сессиясын оьткере алмай турдылар, неге десе мундагы депутатлар эки кесекке боьлинген эдилер. Соны ман байланыста авыл администрациясынынъ куллыгы да толы кебинде юритилмей иркилип турган. Сол заман депутатлар корпусынынъ хыйлысы йыйылып, сессияды оьткерди эм сонда район Депутатлар йыйынына эндигиси баска депутатларды айырып йиберди. Соьйтип район парламентининъ куллыгын юритпеге амал табылды.
Соны ман байланыста мен район ериндеги аьллерди бузбага ярамас, район оьрленуьв йолында, аьли бизге федераллык властьлери эм республика етекшилери ягыннан керекли коьмек этилинип турганын эске салмага суьемен. Сессияды биз закон йорыкларын бузып оьткергенмиз деп санайтаганлар бар болса, судларга барсынлар эм соларда оьзлерининъ акыйкатлыгын якласынлар.
Мен баьри депутатларга да, эгер олар халкымыз уьшин ислемеге суьетаган болса, келинъиз, бирге йыйылып, баьримизге де ортак болган бир ойга келейик деп шакырув этемен. Халк бизди ямагаттынъ хайыры уьшин ислемеге деп сайлаган. Дурыс, сиз мени суьймеге де боласыз, суьймеске де, ама ямагатымыздынъ соравлары бизикиннен де бийикте болмага тийисли. Буьгуьнлерде яшавымыздынъ баьри тармакларында да илгерилик сезилип туры. Сиз районды оьрлентуьв бойынша бизим карарларымыз, ойымыз бан макул тувыл болсанъыз, оьзинъиздинъ ойларынъызды, проектлеринъизди айтынъыз ол заманда. Тек, йолдаслар, булай турмага ярамас, бизики дурыс, баскалардыкы дурыс тувыл деп. Ол бизим районымызга, халкымызга тамырыннан келисетаган ой тувыл.
Хабарласувды бас редактор Эльмира Кожаева юриткен.
