Тарих илмисинде «тарихте инсаннынъ туткан орыны» деген соьз бар. Сога дуныя тарихинде аьдем аьрекетининъ туьрли тармакларында аты данъклы болган аьдемлерди киргистпеге болады. Мысалы уьшин, эл басшысынынъ тутканы орыны ман сол элдинъ бактысы да тар байланыслы. Куьшли инсан – куьшли патшалык, осал инсан – осал патшалык. Дуныя тарихинде коьп атаклы етекшилердинъ атлары белгили. Сондай данъклы аьдемлердинъ сырасына 80-90-ншы эм 2000-ншы йыллардагы Дагестаннынъ коьримли политикалык аьрекетшиси эм басшысы Магомедали Магомедовты киргистпеге болады.
Магомедали Магомедовичтинъ республика ман етекшилеген заманы СССР элимиз бузылатаган эм соны ман байланыслы болган кайгылы ислердинъ шагына келеди. 1990-ншы йыллардынъ басында сав элимиз бойынша, сонынъ санында бизим республикада да власть вертикали тайдырылып, регионлар ара экономикалык, хозяйстволык байланыслар уьзилген эди. Элде баьри затка да баалар оьсип, кыянатшылык, куллыксызлык, коррупция оьршигип турган заманлар болдылар. Туьрлентуьв йылларында туьзилген миллет козгалыслары республикады миллетлер бойынша кесеклерге боьлмеге шалыскан эдилер. Регионда дин-политикалык экстремизм яйылып эм оьрленип баслайды. Магомедали Магомедов туьзген патшалык етекшилевдинъ янъы тармагы Дагестанга коьшпели заманнынъ кыйынлыкларын енъмеге эм Россия Федерациясынынъ толы ыхтыярлы субъекти болмага амал берген. Дагестан Республикасы Дагестан АССР орынын алды. Магомедали Магомедов аьлиги замандагы дагестан патшалыгынынъ эм янъы политикалык тармагынынъ негизин салувшылардынъ бириси болды.
Магомедали Магомедов шынты интернационалист эм патриот аьдем эди. Ол Дагестаннынъ баьри халкларынынъ да аьдетлерин, тарихин, маданиятын билген эм сыйлаган. Ол етекшилеген йылларда республикадынъ оьр властининъ уьш те бутакларында: Государстволык Советинде, Халк Йыйынында эм Оькиметинде коьпмиллетли республикадынъ баьри халкларынынъ да ваькиллери ислегенлер. Ол зат, ал деп, властьтинъ баьри органларын да беркиткен, экиншилей, миллетлер ара эгесуьвлерди юмсайткан эм Дагестан халклары арасында аьдетли дослыкты эм бирликти оьрленткен. Мысалы уьшин, Магомедали Магомедов етекши болган йылларда бизим халкымыз атыннан Госсоветте Ногай районынынъ алдынгы аькимбасы Аскерхан Аджиев болган, оны сонъында авыл хозяйство эм тамак-азык министри этип беркиткенде, онынъ орынына Тавлу Казакбиев Госсовет ваькили болып сайланган. Район орталыгында патшалык ногай халк саз алатлар оркестри, патшалык ногай драма театры ашылган. Солай ок бизим ол замандагы «Шоьл тавысы» район газетамыз республикалык газетасы деген статусын алды. Район орталыгында Хасавюрт педколледжининъ филиалы ашылды, сонда тувган тил окытувшыларын аьзирлеп баслаганлар.
1998-нши йылда, республика Оькиметининъ меканын Дагестанда патшалык авдарув этпеге онъланган радикаллы ой-ниетли аьдемлер басып алганда, Магомедали Магомедовтынъ коьрсеткен эрлиги айырым орынды тутады. Ол сол куьн ис йорыгы ман Москвага кеткен болган, ама Махачкалада болаяткан ислер акында эситкен де ок кери ызына кайтады. Аэропорттан тувра йыйылган аьдемлер куьби колына алган Оькимет меканына йол алады. Ога янындагылар сол затты этпе дегенине де карамастан, яп-ялгыз оьзи радикаллардынъ арасыннан оьтип, оьзининъ ис кабинетине кирген. Муннан сонъ Магомедали сол ерде ялгыз оьзи власть пен макул болмаган аьдемлер мен хабарласув озгарады эм оларга меканнан шыгып кетинъиз деген маслагатын береди. Соьйтип бир атысувсыз-несиз бу сондай да кавыфлы ис тынышлык аьлинде тамамланган.
Магомедовтынъ етекши эм уйгынлавшы оьнери Хаттаб пан Басаев басшылык эткен халклар ара бандит туьркимлери 1999-ншы йылдынъ август-сентябрь айларында Дагестанга шапкынлык этетаган куьнлерде айлак та яркын коьринген. Бу оьзгерислердинъ биринши куьнлериннен алып ол шакырылмаган террористлерге карсылык этуьв, оларды бузгышлав эм республика ерлериннен кувув аьрекетин басшылавды юриткен. Москва Дагестанга аьскер куьплерин йиберуьвдинъ каьрин шегип турганда, республика етекшилери халк ополчениесин туьзедилер эм сол ополчение Махачкаладан бандит туьркимлердинъ биринши болып алдын япкан милиция отрядларына эм ерли яшавшыларга коьмекке йол алады. Соьйтип олар сонъында федераллык аьскер куьплери мен бирге косылып душпанга тийисли карсылык этедилер эм явды республика япсарларынынъ аргы ягына кувадылар.
Замандаслардынъ айтувлары ман, бу тек республика уьшин тувыл, ама элимиз уьшин авыр куьнлерде Магомедали Магомедов оьзининъ хасиетининъ берклиги эм катылыгы ман баьрисине де Дагестанды эм Россияды кайтип коршаламага керегин коьрсетти. Соьйтип, Дагестаннан, Магомедали Магомедовтан сол авыр 1999-ншы йылда элимиздинъ кызыксынувларын яклап болув, бизим уллы Аталыгымыздынъ аягына турув ислери басланган эм сол ислерди сонъында патшалыгымыздынъ Президенти болып сайланган Владимир Путин етимисли кепте армаган бардырган.
Оны ол заманда «Аталык алдында етимислери уьшин» деген орденининъ 1-нши дережеси мен савгаладылар. Соьз йок, бек ийги савга, ама, мага коьре, ол соннан да йогары савгага, Россия Баьтири деген атка тийисли эди, неге десе Дагестанды, Россияды аман калдырув уьшин ол оьзининъ сав яшавы, белсенли иси, эрлиги эм гражданлык йигитлиги мен уллы аьрекетин коьрсеткен. Болса да, сога карамастан, Магомедали Магомедов дагестан халкынынъ эсинде республикады келеектеги несиллер уьшин коршалап билген миллет баьтири, шынты лидер эм аян патриот кебинде сакланган. Ол зат ерде бар болган энъ де оьр савга деп саналады.
М.Ханов.
