Сосы темага багысланып язылган макалалар да аз тувыл. Айтпага, сосы темага багысланган макалаларды «Россия халклары. Энциклопедиясында», «Россия халклары. Культура эм диншилик атласында», «Бронгауз эм Ефроннынъ энциклопедиялык соьзлигинде», солай ок «Орыс тилининъ анълатув соьзлигинде» эм сондай баска ерлерде таппага болады. Дагестан еринде коьплеген туьрли халклары яшап, аьрекет этип, бир-бириси мен тар байланыс тутып келедилер. Сол зат пан байланыста коьплеген мысаллар да бар. Дагестан халкларынынъ коьбиси нахский – дагестан тиллеринде соьйлейдилер. Болса да, республикада тюрк тилли халклар да бар. Аьши, сол тюрк тилли халклар кайдан шыккан экенлер? Онынъ акында да билмеге эм анъламага керек. Ол бизим тарих. Айтып озайык, аьлиги заманда тил уьстинде каьрлевшилер эм этнологлар Дагестан Республикасында савлайы неше халк бары акында ашык явап берип болмайдылар. Биревлер Дагестанда 50-ден алып 80-ге дейим халклар яшайдылар деп те белгилейдилер. Тек республикамызда, ерли Конституцияга коьре, официаллы 14 патшалык тили бар деп белгили. Сол тиллердинъ арасында экеви тюрк куьбине киредилер. Олар кумык эм ногай тиллери боладылар. Айтпага, кумык миллети асылы ман Дагестаннынъ орталык кесегинде яшайдылар. Тарих бойынша Кумыкстан эм Кумыкия деп аталады. Сан ягыннан Дагестан еринде кумыклар 3-нши орында боладылар эм олардынъ саны 430 мынъга етеди. Дагестанда 850 мынъ авар, 430 мынъ даргин миллетлери яшайдылар. Кайбирлердинъ айтувы ман, кумыклар, карашай-балкарлар Хазар Каганаты вакытында келгенлер эм кыпшак-булгар тукымынынъ несиллери болатаганын белгилейдилер. Олар VII-VIII юзйыллыкта келгенлер. А баскалардынъ белгилеви мен, кумыклар этногенези Алтын Ордасы аьрекет эткен XII-XIII оьмирлеринде шыкканлар. А уьшинши ойга коьре, россиядынъ белгили востоковеди Алик Аликберовтынъ токтастырувы ман, кумыклар гунно-саварлардынъ тукымларыннан боладылар. Олар тюрк халклары болганлар эм Кавказ ерине бизим эрадынъ 1-нши юзйыллыгында келгенлер. Солай болып, ногай миллетимиз акында да ойды алып карайык.
Ногайлар тек бир Дагестан еринде тувыл, Сырт Кавказдынъ баьри де республикаларында да, Тоьмен Поволжьеде эм Казахстанда яшайдылар. Россияда ногайлардынъ саны 100 мынънан да артады. Олардынъ 40 мынънан артыгы Дагестан еринде, айтпага, Ногай, Тарумовка, Кизляр, Бабаюрт районларында яшайдылар. Ногай этногенези XV юзйыллыктынъ сонъында кепленген болып шыгады. Сол заман Алтын Ордасы бузылган. Оннан Ногай Ордасы айырылган. Сол Ордадынъ ери Казахстаннан алып Дагестаннынъ сырт ерлерине дейим яйылган болган. Ногайлар болса, оьзининъ аты этип Ногай Орда басшысы Ногайдынъ атын алган. XVI юзйыллыктынъ сонъында Ногай Ордасы боьлинип баслаган. Ногайлардынъ бир кесеги орыс патшасы Иван Грозныйдынъ вассаллары болганлар. Баска кесеги болса, Уьйкен Ногай Ордадынъ эсабында оьз бойсынмаслыгы уьшин куьрес юриткен. XVII юзйыллыктынъ ортасында калмыклар Уьйкен Ногай Ордасын бузгышлаганлар. Ногайлар амалсыздан Сырт Кавказ ерине коьшедилер.
Россия патшалыгы заманында ногайлар Ставропольеде эм Терк казак аьскеринде яшаганлар.1917-нши йыл большевиклер властьке келедилер эм межелерди туьрлендиредилер. Тамамында Терский области таяды. Эм онынъ сырт-куьнтувар районлары, ногайлар яшайтаган ерлери, Дагестан Республикасына киреди. Буьгуьнлерде ногайлар Дагестан Республикасынынъ санында онлаган миллетлер мен бирге татым аьелде яшап эм аьрекет этип келеди.
А.Култаев.