Аьр йыл сайын савлай Элимиз бен Уллы Енъуьвди карсы аламыз. 77 йыл артта Уллы Аталык согысынынъ ызгы атылувлары Ер юзин сескендирип токтадылар. Болса да сол йыллардынъ авырувы бизим эсимизде эм юреклеримизде яшайды. Аталарымыздан калган баьтирлик буьгуьнлерде де бизим йигитлеримизди йигитликке даьвлендиреди. Барады алдыга яшав. Уллы Аталык согысы да тарих болды, ама согысты биревимиз де мутып болмаймыз.

Меним суьйикли шоьлим де коьрди эм яныннан оьткерди сол кавгадынъ азабын, кир аяклары ман, яман ниетлери мен таптадылар явлар данъылымыздынъ ясыл калшесин, аналардынъ коьзяслары ман туншыктырдылар Аталыгымызды. Солардынъ кир ниетлери яшавга шыгарылмас уьшин меним халкым да явга баска халклар ман бирге турды эм оьз ерин коршалады.
Немец-фашистлер аьскерлери Ногай шоьлине 1942-нши йыл киргенлер. Сонынъ акында архив билдируьвлери хабарлайдылар. Сол билдируьвлер артында неше бузылган бактылар, майданларга тоьгилип, кызыл боьригоьзлерге айланган кан тамшылары, давдан кайтпай калган аьскершилер.
Меним анам Менглиганыс Бекмуратова Уьйсалган авылында тувып-оьскен. Дав басланганда, анама 14 яс болган. Меним эсимде, анамыз аданасымыз бан экевимизди «эски авылга», соьйтип ол бурынгыда турган ерлерин айтатаган эди, аькетип, коьп хабарлар айткан.
– Кыйыр-шыйыр болып келди немецлер, мотоцикл айдап, биз коьрмеген машинлер мен келдилер. Авылга киргенлей ок, халкты йыйнадылар, меним эсимде кайтип солардынъ биреви анамыздынъ кулагындагы алтын сыргады тартып алганы. Сол йыл ялгыз аданасым да кетти давга, анамыз кеше-куьндиз «ак куьн тувмасын сизге, огырсызлар» деп каргайтаган эди немецлерди. Бизди тыгатаган эдилер, немецлердинъ аьскершилери турган шаклы, биз де кырга шыкпаганмыз, – деп хабарлайтаган эди анам. Ялгыз аданасы Куруптурсын Бекмуратов давдан кайтпады. Сол йыллар кыйынлы эди савлай халкка.
Авыл ясуьйкени, меним окытувшым Камбий Баймурза увылы Менглибаев те (яткан ери ярык болсын) кавга отында куьйген балалыгы акында хабарлайтаган эди. Олардынъ уьйинде сол заман бир немец офицер яшаган болыпты, оларга ашамага бир затлар аькелген, оьзининъ балаларынынъ суьвретин коьрсететаган болыпты, белки, онынъ аьвлетлери эсине туьсетаган болгандыр. Онынъ айтувы ман, сол йыл Коясылга баратаган ерде аьдемнинъ бойындай бийдай оьскен, сол заман бир кесек заман колхоз председатели болып Айшат Оразаева ислеген, аданасы Мавли участковый болган. Немецлер кашкан сонъ, олардан эки казан «каша» ман «котелоклар» калганын эсинде калдырыпты ясуьйкенимиз. Авылымыздынъ ясуьйкенлери сол заманда болган оьзгерислер акында коьп хабарлайтаган эди. Коьплеген йыллар авылдас болып турган ясуьйкенимиз Таип Сарсеев (яткан ери ярык болсын) кишкей заманда шоьлимизде туьзилген Махач Дахадаев атындагы отрядында согысканларга кишкей балалардынъ да ярдамы тийгени акында хабарлайтаган эди. Кишкей кеделер немецлердинъ арасында катысып юрип, бизим партизанларга керекли билдируьвлер аькелгенлер.
Беризат Байнай кызы Шамбилова – авылымыздынъ сыйлы ясуьйкенлерининъ бириси. Байнай эм Оьлмес Аллаяровлардынъ аьелинде ялгыз бала болып оьсти, атасы койшы, анасы арбичка (казан асувшы) болып ислейтаган болган. Дав басланган заманда, Беризат-абай ети ясында эди. Сол йылларды эсине алады ясуьйкен.
– Кара яв келди авылга, савлай элимизге. Кайдай йигитлер кетти давга, аьли бармаклап айтпага болам – Алыпкашевлер, Сыртлановлар, Эсполовлар, Акмурзаевлер. Кайдай кеделер кетти…. Алладынъ оьзи сакласын. Оларды линейке мен алып бараятырганы эсимде турады. Сыртлановлардан эки кеде кетти, Бекет деген увылы Сахтаева Айшатты аламан деп туры эди. Сол заманда онынъ йырлаганы кулагыма шалынады.
Биз, кишкей кызлар, ювырамыз арбалардынъ артыннан. Уьйкен узын-шув болаятыр, хатынлар йылайдылар. Кеткенлердинъ ишинде дав майданларда калганлар коьп эди. Кайтканлардынъ ишинде Мамай Темиров, Арсланбий Биймурзаев, Бозжигит Дадиков, Мавли Оразаев, Куруптурсын Магомедов.
Авылга немецлер келгенде, язлык болгандыр деп эсиме келеди, куьн исси болмаса да, саьвлелерин ерге тоьгетаган эди. Мотоцикллар ман, тетиклер мен, яяв кирди олар авылга. Биз корктык, бираз уьйкен кызларды уьйге тыктылар аналары, куье ягып саклаганлар да бар эди, яман явдан кызганып. Аьр уьйге кирип, азык-туьлик тилейтаган эдилер. Сонъында олар кеттилер, авылга бизим аьскершилер келдилер. Сол йыллар авыл бузылды, кайдай уьйкен базар бар эди, кербиш заводлар, бузылды баьриси де давда. Меним эсимде биз сыйыр егип, Бияш бетке барганымыз, йолда совет аьскершилер карсы боладылар, «немецлер барма, коьрдинъизбе?» деп сорайдылар. Орысша билмеймиз ше, бир зат этип оларга коьрмегенимизди анълатамыз. Немецлер Ашыкулак бетке карап кеттилер, – деп хабарлайды ясуьйкен абамыз.
Ногай шоьлине кара яв келгени акынла Орта-Тоьбе авыл яшавшыларыннан эситкенмен. Зейнадин Межитов, оькинишке, арамызда йок, мени мен хабарласканда, сол йылларды эсине алган эди.
– Сол кара согыс йыллар меним эсимнен кетпестей болган. Яланъаяк бала шагым ашлы да, сувыклы да болды. Атам йок эди, анам куьндиз партизанларга оьтпек салып, кешелеп йиберетаган эди. Меним эсимде партизан кеделер калган, олар келсе, мага секер беретаган эдилер. Авылга 10 велосипед пен немецлер кирдилер. Олар уьй-уьйден юрип, тавык, юмыртка, суьт йыйнадылар. Биревлери бизим уьйде токтадылар, олардынъ соьйлегенлери меним кулагыма аьли де шалынады. Бир немец кой алаяк болып, биревдинъ сарайына кирмеге суьйгенде, оны ийт талаган, кийимин йырткан. Ашувы шыккан немец колына автомат алып, койларды да, ийтлерди де урып кырган. Терекли-Мектебти немецлер бомбалаганы да эсимде калыпты, сол заман 24 самолет келген деп айтадылар, – деп мага айткан эди Зейнадин-акай.
Каты согысувлар Москва-хутор еринде де болган деп айтадылар. Ставрополь крайынынъ япсарында яраланган аьскершилерге госпиталь болган. Сол оьзгерислер акында Карагас авылынынъ яшавшысы Иван Васильевич Будаковский хабарлайтаган эди. Олар оьзлери буьгуьнлерде арамызда йок болса да, эскеруьвлери эстелик болып калган.
– 1942-нши йылдынъ курал айыннан алып мен Москва-хуторда яшайтаган эдим. Сол йыл сары тамбыз айында хуторга немецлер кирдилер, сонда бир неше ай турдылар. Олардынъ турувынынъ себеби – бу ерлерди, темир йолды, Терекли-Мектеб – Моздок ерин тергев. Москва хуторда немецлер мен бизим аьскершилер бир-бирисин авыстырып турдылар. Рощино совхозда бизим конница туратаган эди. Согысув майданнан атлар кашып кеткенин мен оьзим коьрдим, мага сол заман 13 яс эди. Кешке таман немецлер хуторга есирге туьскен бизим аьскершилерди аькелдилер. Экинши куьн Уьйсалган авылы беттен совет аьскершилер келдилер. Терен-куйы сувдынъ янында каты согысувлар болды. Яраланганлар эм оьлгенлер айлак коьп эди. Госпитальди туьздилер. Оьлгенлерди сол ерде коьметаган эдилер, соьйтип кардаш-камыр Москва-хутордынъ янында болды, – деп эскеретаган эди Иван Будаковский.
Аьлиги заманда сол ерде эки эстелик бар. Яс излевшилер сол кардаш-камырда койылган аьскершилердинъ тувганларын таптылар, олар эстеликке келедилер.
80 йыл артта болган оьзгерислер – кайбиримизге де маьнели эм ювык. Ногай шоьлимизди кара явдан коршалаган аталарымыздынъ алдында басымызды иемиз. Биз оларды эсимизде сакласак, олардынъ йигитлиги дайымларга сакланар.
Г.Бекмуратова.