Уллы Аталык согысынынъ тарихи данъклы эм кайгылы. Совет Союзынынъ заманында да, аьли де сол согыста катнаскан баьтирлеримиздинъ эткен баьтирлигине биз айлак уьйкен маьне бергенмиз. Биз ветеранларды коьрдик, олар ман олтырып хабарламага да бизде амаллар бар эди, оькинишке, буьгуьнлерде сол каты согыстынъ ветеранлары йок, болса да, яс несилимиз де Уллы Енъуьвди аькелген аьскершилеримизге сый этип, юреклеринде саклайдылар эм коьрим этип аладылар. Уллы Аталык согысы акында салынган фильмлер, язылган йырлар, ятлавлар ясуьйкеннинъ де, яслардынъ да юреклерин телезитип, сол йылларды муттырмайды.

Согыстынъ акында баьриси де биледи деп айтсак та, бар сондай согысувлар, олардынъ акында тек аз аьдемлер билетаган болган, билсе де, Германия ман Совет Союзы арасында болган тиресуьвдинъ бир кишкей кесеги деп санаганлар. Солардынъ санына Мурманск областинде, Сырт Карелияда, Баренцево, Белое эм Карское тенъизлерде болган согысувлар киредилер. Сыртта болган согыстынъ акында билдируьвлер аз деп белгиленеди. Сол согысувлардынъ катнасувшылары хабарлаган болса да, коьп затлар эсте калмаган болса ярайды, согысувлардынъ атлары да эсте кыйын калатаган болган. Тек аьлиги заманда тарих документлерине, излестируьвлерге коьре, сонда болган согысувларда бизим совет аьскершилери йигитликлерин коьрсеткенлер. Заполярье еринде бизим ердесимиз, Куьнбатар авылынынъ яшавшысы Оразманбет Койлакай увылы Койлакаев согыскан. Оькинишке, оьзи узактагы 1972-нши йылда дуныядан кешип кеткен, онынъ согыс эм ис яшавы акында увылы Мавлимберди Койлакаев хабарлайды.
Оразманбет Койлакаев ДР-нынъ Ногай районынынъ Куьнбатар авылында 1922-нши йыл тувган. 1940-ншы йылда Совет Армия сырасына эр борышын толтырмага шакыртылган эм Дальний Востокта орынласкан аьскерлер боьлигинде артиллерия полкында куллык эткен. Мавлимберди Оразманбет увылы атасынынъ хабарларын эсинде саклайды. Артиллерия расчетында 10 аьдем болган эм дав басланганда, полк Сырт ерине коьширилген. Красноармеец Оразманбет Койлакаев куллык этетаган артиллерия расчеты да Сырт якка согыспага кетти. Олар баьриси де 2046-ншы гаубица артиллерия полкынынъ 333-нши корпуслы артиллерия бригадасынынъ 131-нши мергин корпусынынъ сырасында сав согысты оьттилер эм уьйге аман-эсен кайтып келдилер.
Оразманбет Койлакаевтинъ балалары эм уныклары атасынынъ согыс савгаларын саклайдылар – «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945гг» эм «За оборону Советского Заполярья» медальлери. Олар биледилер, уьйкен атайы согыс заманында Норвегияда фашистлер мен согыскан. Ушыны ман да, совет аьскерлерине карсы «Норвегия» армиясы шыккан, ол эки немец эм бир финн корпусларыннан туьзилген. Яв уьш яктан келген – Мурманск, Кандалакша эм Лоухи. Финляндия элининъ бу согысувда оьз кызыксынувы болган, олардынъ ниети Кольский полуостровты алув эди.
Явдынъ йыйылма куьшлерине карсы 14-нши армия шыкты, онынъ сырасында 52 мынъ аьдем, 1150 орудиелер эм минометлар, 400 танклар болган. Сырт флотынынъ кемелери эм авиациялары тенъиз япсарларын коршалаганлар. Заполярье еринде климат каты болганга коьре, яв бу ерди тез алмага токтаскан эди, болса да бизим аьскершилер фашистлерге бир шакырым ерди де бермедилер. Соьйтип, яв коршаланувга коьшти эм бу согысувлар 1944-нши йылга дейим созылды. 1944-нши йылдынъ казан айынынъ 7-нши куьнинде Кызыл армия Петсамо-Киркенесс операциясын баслады. Сырт флоты эм Карелия фронты явга карсы шыктылар, Норвегия япсарын оьтип, Совет Союзынынъ ерлерин явдан босатып басладылар. Киркенесс каласы босатылды. Сол заман норвегия политиги Ю.Липпе булай язган: «Совет армиясы Норвегия ерине согыс куьши болып тувыл, норвегия халкынынъ досы болып келген». Норвегия элин босатувда 2122 совет аьскершилер йигитлерше янларын бергенлер.
Мавлимберди-ердесим атасынынъ хабарларын эсине алады, онынъ айтувы ман, артиллерия расчеты сав болып уьйге кайткан. Оразманбет Койлакаев тынышлы заманда да элимиздинъ оьрленуьвине оьз уьлисин коскан. Ол И.В.Сталин атындагы колхозда ислеген, курув бригадасын етекшилеген, бригадир болган. Онынъ уста коллары ман авылда коьплеген малшылык меканлар курылган, аьли де олар кулланыладылар. Аьлейи Ханим мен ясуьйкенимиз аьел курып, ети бала оьстиргенлер. Аьлиги заманда ветеранымыздынъ немерелери районда яшайдылар, яслар туьрли ерлерде окыйдылар эм ислейдилер.
Уллы Аталык согысы элимиздинъ йылязбасында кайгылы эм данъклы бет болып калган. Соны биз билмеге эм эсимизде, янларымызда сакламага керекпиз.
А.Межитов, тарихши.
Суьвретте: О.Койлакаев.