Аьлиги дуныяда аьдемнинъ яшавын дайымлык электроток пан куллык этетаган, айырым айтканда, батарейкасыз, электронлык алатларсыз коьз алдына аькелуьв бек кыйын. Батарейкалар куллык этетаган заманда – зыянсыз, ама олар яравсызлыкка шыгып, кулланувдан тайса, тоьгерекке уьйкен зыян аькеледи.
Алдын мен «тоьгерек як» окув сабагы бойынша дерисиннен батарейкалар ортак кокыс тасланатаган ерине тасламага ярамайтаганын билетаган эдим, ама онынъ тамамы акында бир де ойланмаганман. Ушынын айтсам, ойланган да боларман, йыл ишинде эки батарейка пульттен эм там саьатиннен бирев – ол айлак та коьп зат тувыл. Янъыларда авылдасларга киргенде, батарейка ярдамы ман куллык этетаган коьплеген ойыншыклар бар экенин эм аьр бир ойыншык мундай эки-уьш кулланув негизинде ислейтаганын коьрдим. Оларды дайым куллансанъ, олар эки юмага етеди. Мен бир аьел йылда неше батарейкады таслайтаганын, солай болып, оларды дурыс тасламавлары кайдай уьйкен зарар аькелетаганы акында ойландым. Сол зат акында меним замандасларым ойланганма экенлер? Олар кулланувдан тайган батарейкалар ман не этеди экенлер?
Сол маьселе акында ойлаганлар барма экен? Сондай кишкей батарейка тоьгерек якка эм аьдемнинъ ден савлыгына да уьйкен зарар аькелер, деп эске де келмес эди. Батарейкалардынъ элементлери реакция аркалы биз кулланатаган электричестводы береди. Сол элементлерининъ ден савлыкка бек кавыфлыгы эм зыянлыгы бар. Айтпага, ондагы коргай (свинец) баска элементлер (айтпага, кадмий, цинк, ртуть эм с.б.) аьдемнинъ шаркында йыйылып, туьрли муьшелерге буьйрекке, тамырлар, суьеклер, оьпке эм с.б. оьз зыянлыгын этеди. Коьнесуьв мыйды эм тамырлар тармагын зарарлайды, никель эм цинк тери уьстинде кызылша тувдырады. Тасланган батарейкалардынъ тысы тот басув ман байланыста бузыладылар, онынъ авыр металлары топыракка эм сувларга туьседи, оннан коьп кетпей, йылгаларга, коьллерге эм сондай баска ишпеге кулланатаган сувга туьседилер. Энъ де кавыфлы металлардынъ бириси – ол коьнесуьв (ртуть), ол аьдемнинъ денине тек сувдан тувыл, зарарланган малдан эм оьсимликтен, аьзирленген астан барады. Сол металл коьнесуьв сув тармакларына туьсуьви мен, увак ян-януварлар оны метил коьнесуьвине айландырадылар. Коьнесуьвдинъ аз-маз косылувы да коьп кереге увлы болувын оьстиреди. Батарейкаларды кокыс ерлерге таслаганда, онынъ баьри зарарлы затлары топыракка синъип, тоьгерек ерди увлайды. Оннан сонъ зыян аькелетаган химия элементлери авага, ас пан айванларга, оннан сонъ бизим сыпырамызга да келеди. Аьдемлердинъ сол асты ашап эм ишкеннен сонъ, коьзлер коьруьви, кулак эситуьви, иммунитети осалланады, шаркта осаллык сезиледи. Мысалы, коргай коьп заманга дейим шаркта турады, буьйрекке эм мыйга бек зарарлы. Кадмий эм сондай баска элементлери болса, суьекке эм щитовидная железага оьз зарарлыгын берип, канцерогенез маразына аькеледи. Биз авырыганымызда оьзимиз куьнали боламыз. Оькинишке, районымызда кулланылган батарейкаларды алатаган пункты аьли де йок. Белки бизге японлардай этпеге керек пе экен? Япония аьлиге дейим де батарейларды юз процентли йок этуьвиннен эм оннан келеек келимди излестире келип, шыгармайдылар, оларды яшавшылардан йыйнайдылар. Соьйтип биз де, Ногай районынынъ яшавшылары, батарейларды йойытувынынъ энъ ийги кебин ойлап шыгарганша дейим, оларды йыяйык. Ябык пластик сиселеринде оларга бир зат та болмайды. Оларды аьли де йыйнап басламага болады.
Ер юзининъ ден савлыгы аьр биримиздинъ колымыздынъ иси болатаганын эсимизде тутайык.
Уьйкен мыратлардынъ толувына кишкей амалларын алувда бирлесейик.
Н.Кидирниязов,
Кадрия атындагы мектебининъ 8-нши «б» класс окувшысы.
Етекшиси – окытувшы З.Акимова.