Сайгак баьри дуныя айванларынынъ ишинде аьлемет айван деген атка тийисли болады деп айтувымыз оьтирик тувыл деп ойлайман. Оны биринши кере коьргенде, сейирге каласынъ. Бир кужыр айван деп ойлайсынъ. Бу айванлардынъ кеби баска планетадан келгенлерге усайды, Ер юзине олар миллионлаган йыллар артта туьскендей. Ушыны ман да, олар бизге бурынъгыдан келгенлер – сайгаклар 50-70 мынъ йыллар артта болган деп белгиленеди.

Сайгакты аьлемет бурыныннан танымага болады, оны хобот деп айтпага да болады. Эр айванларда ол айлак та билинеди, эки уьйкен танавлары юрекке усап турады. Ашаган заманда, сайгак кужыр этип бурынын йыйырады, ийискелеген заманда, ян-якка карап, бурынын козгалтады, кышкырып шуьшкиргенде, бурынын шоьл кумыннан тазалайды. Ювырган заманда да, бурыны ога бек коьмек этеди, ол авады алады.
Яй куьнлеринде сайгаклар сары кумлар ман бирдей боладылар, кыста олардынъ юни 6-7 сантиметрге дейим оьседи. Сол юн айванларга шоьл еллерди эм куьшли аязларды шыдамага амал береди.
Сайгаклар – акыллы айванлар. Ят аьдемлер эм айванлар келеятканы акында сайгакларга «каравылшылар» билдиредилер. Бу айванларга ювырып етпеге бек кыйын. Язувшы Чингиз Айтматов олардынъ акында булай язады: «ювырганда сайгаклар ман баска бир айван да тенълесип болмайды». Сайгаклар – кыр айванлар, олар Казахстан, Россия, Киргизия, Монголия, Туркмения эм Узбекистан ерлеринде яшайдылар. Уьйде саклап сайгакларды бирев де болмады, неге десе олар бир ерде турып болмайдылар. Аьлиги заманда сайгаклар Халклар ара Кызыл китабине киргистилген. Болса да, оны яман аьдемлер урадылар, неге десе бу айваннынъ муьйизлери сондай да баалы.
Россия еринде Сырт-Куьнбатар Прикаспийде ети мынънан артык сайгаклар бар деп белгиленеди. Сол бек аьруьв хабар деп айтамыз. Коьп заманлар артта Ногай шоьлинде де бу айванлар оьрип юретаган эди. Болса да, ызгы заманларда олар Калмыкия ерлерине коьшкенлер. Яман аьдемлердинъ сайгакларга тускалган туьбеклери оларга бизим ерлерде яшамага бермеди. Коьргенлер айтадылар, арада бир Ногай шоьлине олар келип кетедилер.
Г.Нурлубаева аьзирлеген.