Ногай районында быйылдынъ онъысы уьшин куьзлик бийдай 8430 гектарда шашылган. Шашылган культураларга 3500 гектар ерлерде азот ер семирткишлери себилген. Оннан баскалай, фермерлер органикалык ер семирткишлерин де кулланадылар. Соьйтип, оьткен куьнлерге 4000 тоннадан артык ер семирткишлери шашылган.

Район бойынша быйыл язлык эгин оьсимликлери уьшин баьриси 12500 гектар ерлери аьзирленген, солардынъ 8188 гектарына язлык эгин оьсимликлери шашылган. Сонынъ санында, айтпага, мамык – 10 гектарда, язлык арпа – 3130 гектарда, коьпйыллык оьленлер – 945 гектарда, бирйыллык оьленлер – 2770 гектарда, бакша культуралары – 970 гектарда, ясылшалар – 220 гектарда, ералма – 143 гектарда.

Язлык шашув кыр куллыкларынынъ онъыс беруьв оьлшеми заманында эм сапатлы ис аьрекетин оьткеруьв мен байланыслы. Мунда энъ де маьнелиси – топырактынъ дымкыллыгын саклав, сол себептен Ногай районынынъ эгиншилери быйыл язлык эгин оьсимликлерин увыт айыннан алып шашып баслаганлар.

Язлык-кыр куллыкларынынъ барысында сога керекли техникады заманы ман аьзирлев уьйкен маьнели орынды тутады. Оьткен 2018-нши йылда «МТЗ-82» маркалы 6 трактор, 4 сабан, 4 культиватор сатылып алынган. Язлык шашув ислерине 27 трактор, 10 сеялкалар ярастырылып аьзир этилинген. Район аграрийлерининъ техника ман канагатланувы 45 процент болады. Сонынъ уьшин конъысы Ставрополь крайыннан да техника аькелинеди. Оннан баскалай, язлык, куьзги кыр куллыкларды заманы ман битируьв, катлыклы пишен-ем аьзирлев уьшин МТС туьзбеге тарык болады. Эгин кырларды айдав уьшин районга керегеди:

– авыл хозяйство техникасын (сеялкаларды, культиваторларды, сабанларды) тиркевге яравлы алатлары болган 5 куватлы «К-700» тракторлары;

– бийдай шалатаган эм йыятаган 5 комбайнлар;

– оьзлери юретаган 5 шалгылар;

– пишен тиевши 4 (стогомет);

– «МТЗ-80» маркалы тележкалары болган 5 тракторлар;

– 2 шалгы-уватувшылар;

– тиркевши алатлары болган «КАМАЗ» маркалы 5 автомашиналары.

Язлык шашув ислери шагында бир куьнди эм бир саьатти де йоймас уьшин шашув материалларды аьзирлев, керекли коршалав алатларын эм ер семирткишлерди де сатып алув маьнели деп саналады. Урлыклар Ставрополь крайында сатылып алынганлар. Колайсыз ава шаклары, кургаклык фермерлерди бизим ава шакларына келисли урлыклар алмага амалсыз этеди.

Район ериндеги сувгарув тармаклары да маьнели маьселе болып саналады. Узынлыгы 110 шакырым болган (Ставрополь крайынынъ Нефтекум районын эсапка алув ман 60 шакырым) Терско-Кумский татавылдынъ Караногай бутагын тазалав керегеди. Аьлиги заманда татавылдынъ сув йиберуьви бек осал, секундада 5 кубометр, тазаланган сонъ сонынъ куваты секундада 11,5 кубометрге етисеек. Хозяйстволар ара сувгарув тармакларынынъ узынлыгы 25 шакырым, хозяйстволар ишиндегисиндики 200 шакырым болады.

Авыл хозяйство эм тамаказык министерствосы ман Дагестан Республикасынынъ Аькимбасы Владимир Васильевтинъ Язбасындагы аьллерди яшавга шыгарув бойынша мелиорация, «2014-2020-ншы йылларга авыл хозяйстводы оьрлентуьв эм авыл хозяйство продукциясын, ший мал эм тамак-азык рыногын йорыкластырув» деген патшалык программасы бойынша айырым шаралар оьткериледи.

Районнынъ сувгарылатаган ерлерининъ кулланувын тергегенде, сондай кепли эгин ерлерининъ хыйлысын авыл яшавшылары кулланатаганлары белгили болды. Соны эске алып, авыл СП МО аькимбасларына хозяйстволар ишиндеги сувгарув тармакларын тазалав эм ярастырув уьшин сувгарылатаган ерлер негизинде авыл хозяйство организациясын яде эгинши фермер хозяйствосын туьзуьв керегеди.

Сувгарув тармакларын тазалав аьлиги замандагы эм солай ок келеектеги сувгарылатаган ерлерди керек шаклы сув ман канагатламага эм эгин майданларынынъ структурасын кеплендирмеге онъайлык береек.

Бизим районнынъ оьткир маьселелерининъ бириси – бакша оьстиретаган аьдемлердинъ ерлерди тийиссиз кепте кулланувы. Бакшаларында оьстирген онъысын йыйып болган сонъ, олар ерлерин пленкадан тазаламайдылар, эм сол зат авыл хозяйство ерлерин кокытады. Дурысында, олар баьриси де РФ Ер кодексининъ 13-нши статьясынынъ 1-нши пунктына коьре «ер участокларынынъ иелери, ерди кулланувшылар эм ер участокларын арендага алып кулланувшылар ерлерди саклав ниет пен айырым шаралар оьткермеге борышлы».

Солай ок районнынъ ер иелери республикадынъ эм конъысы регионлардынъ баска районларынынъ авыл хозяйство товарларын болдырувшыларына бакша эм бийдай культураларын оьстируьв уьшин эгин кырларды субаренда йосыгында кулланмага бередилер. А олар болса, оьз аьрекетин авыл поселение аькимбаслары ман маслагатласпай юритедилер эм соьйтип район еринде ясыртын экономикады оьрлентуьвге йол ашадылар.

Авыл поселение аькимбаслары йогарыда белгиленген соравды шешуьвди каты тергемеге, ер иелерин тийисли законларды эм санитарэкология нормаларын тутпага борышландырмага керек боладылар.

А.Аманов,

«Ногайский район» МР администрациясынынъ авыл хозяйство управлениеси» МКУ начальниги.