Тап бир оьмирге янаскан Ногай районымыздынъ тарихи – ол мундагы шоьл халкымыздынъ,
бурынгы эм буьгуьнги замандагы ясуьйкен несиллерининъ яшавы. Ясуьйкенлер – ол халкымыздынъ намысы, абырайы эм аьдетлери. Оларсыз бизим аьвелгимиз де, аьлигимиз де йок.

Сондай ясуьйкенлеримиздинъ бириси, Терекли-Мектеб авыл яшавшысы Зубаир Зиней увылы Аджибаев – уьйкен яшавды, сол яшавында коьп сынавларды оьткен аьдем.

Ол оьзи 1932-нши йылда алдынгысы Караногай районынынъ Кайыклы авылында тувган. Авыл еринде сол йылларда С.Буденный атындагы колхоз куралады. Яшав аьллер авыр. Халктынъ бир билгени – мал, малшылык пан каьр шегуьв. 1941-нши йылга дейим Зубаир-агай конъысы Агашлы авылындагы баслангыш мектебинде 1-нши классты окып кутарган эди. Согыстынъ басланувы ман окув да токталады. 1942-43-нши йылларда баладынъ басына аьдем яман туьсинде йорамас каты кыйынлык туьседи: ал деп анасы, онынъ артыннан – атасы, энъ ызында атасынынъ аьптеси де топырак боладылар. Зубаир, толы етим болып, енъгеси Зейнаптынъ колында калады.

– Патшалыгымызда басланган дав ман бирге халкымызды элден-элге кыдырткан ашлык та келди. Енъгем де не этсин, каьрип,оьзи де аш, мен де аш, бу аьлден кайтип шыгаякты билмейди. Айлак болмаганда ол мени де силкилеп баслады. Меним ол затка оькпем-баганам йок, заман сондай эди, мен оны анълайман. Ызында мени атамыз бир, анамыз баска Рамазан деген агамнынъ (ол оьзи согыска кетип йок болды) хатыны Райме йыйып алды. Бу айлак кенъ юрекли, бавырмалы, аьдемшилиги бек уьйкен кыскаяклы эди. Раймеенъгем кийгиз, ювыркан аьзирлейтаган колы оьнерли аьдем эди, кайтип болса да оьзине куьнле-куьнлик оьтпек табады, – деп эскереди оьзининъ коьнъилсиз куьнъирт оьткен балалыгын ис ветераны.

«Басынъа туьссе, баспакшы боларсынъ», – дегенлей, басын саклав уьшин балага колхозга барып, кара куллыкта ислемеге туьсти. Колхоз правлениеси куллыкшылары уьшин куьнде бир кере быламык беретаган эди. Соьйтип, Енъуьв куьнине де етедилер. Янъы окув йылы басланаяктан алдын авыл-авыл ман бир орыс окытувшы хатын юрип, балаларды мектебке язды. Соьйтип, 1945-нши йыл ол мектебте боьлинген окувын армаган бардырар уьшин 2-нши класска барады. Зубаир-агай аьлиге дейим карт окытувшысы Людмила Аполлоновна Петровады мутып болмайды.

– Биз орысша тек 1-2 авыз соьз билетаган эдик. Ол да – «давай» эм «иди» деген соьзлер. Класста язатаган тептерим окытувшыдан мага кып-кызыл болып кери кайтады. Меним оькпелегенимди эслеп, ол: «Ким куьнали?» – деп сорар эди. Мен ашувдан йыламага аз калып: «Ты, ты!» – деймен ога. Ол сонъында, меним етим экенимди билип, куьнде де мени окытувшылар боьлмесине аькетип, мага 1 боьрек пен 1 кружка шай беретаган эди. Экинши классты кутарган сонъ меним окувым туьзелди, – дейди агай. – Мени мен Ихван деген бир мышыгыз кеде де окыйтаган эди, мен бизге уьйге деп берилген исти оьзимдикин де, оныкын да толтыраман. Ол мага сонынъ уьшин куьнде де уьйиннен бир кишкей кесек оьтпек аькеледи.

Агайымыз дав йылларында ашлыктан коьп аьдемлер кырылганы акында айтады. Йылы соьзи мен кумларда оьсетаган кумаршык оьсимликти эскереди. «Кумаршык деген сол йылларда айлак онъ оьсетаган эди кумларда. Соны ман халкымыз ашлыктынъ баьлесиннен аман калды. Аьли кумаршыкты излесенъ де таппайсынъ. Соны аькелип, кагып, термен мен тартып ун этип, оьтпек писиредилер. Иссилей ашасанъ, сондай да даьмли, сувыса – катады», – дейди ол.

1945-нши йылда интернат ашылады, сонда балаларга куьнде бир кере ас бередилер. Оькимет согыс янъы биткенине, савлай элимиз бузылып ятканына да карамай, етим балаларга тегин кийим, ас, ятпага таза орын берип, билим алувга баьри анъсатлыклар да туьзди. «Етимге де куьн тувар, ал шымылдык курылар», – деп атайларымыз билмей айтпаптылар. Меним яшавым сол соьзлерге аян шайыт. Сонынъ уьшин мен яшав йолымда йолыккан баьри ийги аьдемлерге, боьтен де Совет властине, бек разыман», – дейди Зубаир Аджибаев.

Мектебти 1951-нши йыл кутылып, Зубаир Зиней увылы Кизляр педучилищесине окувга туьседи. Сол йыл Муса Курманалиев, ногай авыллары ман юрип, педучилищеге окувга ясларды эм кызларды йыйды. Соьйтип, 24 аьдемди бирге йыйып, 1951-52-нши окув йылында ол бу педучилищеде ногай боьлигин ашады. Сонда окыган ясларга туьзилген аьллер, окув йыллары, Муса Курманалиевтинъ юриткен аьрекети акында газетамызда аз язылмаган. Педучилищеди окып кутарганда, ногайлардан 5 аьдемди, сырасында Зубаир Зиней увылын да, Грозныйдагы институтка конкурссыз туьсип окувга айырадылар. Тек сонда бармага етимликтен себеп, онынъ амалы йок эди. Караногай районында окытувшылар етиспегенликтен ол район билимлендируьв боьлигине келеди, эм оны сонда ок Куьнбатар авыл мектебине окытувшы этип йибередилер. Бу 1955-нши йыл эди. Исинде эм авылдынъ ямагат яшавында белсенли катнасканы уьшин оны ол замандагы «Кызыл байрак» газетасынынъ редакторы, согыс ветераны Куруптурсын Кокоевтинъ маслагаты ман партия сырасына аладылар. Эки йылдан З.Аджибаев Терекли-Мектеб авылына район комсомол комитетине 2-нши секретарь болып келеди. 1956-ншы йыл ол Бальбийке Отевовага уьйленип, аьел курады. «Биз Бальбийке Алимурзаевна ман 53 йылдан артык бирге яшадык. Баслапкы йылларда элде танъкылык эди. Сога карамастан, бизим арамызда бир кере де бир каты соьз де болмаган. Мен соны айырым белгилемеге суьемен», – дейди Зубаир Зиней увылы.

1959-ншы йылда оны ВЛКСМ район комитетининъ 1-нши секретари этип айырадылар. Соьйтип, 4 йыл узагында район комсомолын етекшилейди эм 1961-нши йыл КПСС район комитетине боьлик етекшисининъ орынбасары болып иске туьседи. «Сол йылларда районымызда авыл хозяйство тармагында бир билимли ерли аьдем де йок эди. Баьриси де кырдан келгенлер ислейдилер. Соны ман 1962-нши йылда мен, Бадий Аджигельдиев, Асан Межитов, Куьнтувган Янмурзаев, Лукпан Аджатаев, Нажмудин Башантавов болып Махачкаладагы Дагестан авыл хозяйство институтына окувга туьстик», – деп эскереди ис ветераны.

З.Аджибаев 1965-1970-нши йылларда КПСС Ногай район комитетинде пропаганда боьлигининъ етекшиси болып куллык этеди. 1970-нши йыл оны район авыл хозяйство управлениесине зоотехник этип йибередилер. 1975-нши йылга дейим райком инструкторы, Ленин атындагы совхозынынъ партия комитетининъ секретари болып ислеген. Хозяйстводынъ етекшиси М.Муртазаев оны сонъында мунда бас зоотехник этип беркитеди. – Ол заманларда мундагы койлардынъ аьр бириси орта эсапта 3 килограмм 700 грамм юн беретаган эди. Мен Ставропольдеги койшылык эм малшылык илмитергев институты ман байланыс туттым. Сондагы грозненский тукымлы койлар бойынша советининъ председатели Н.Новикова эм авыл хозяйство илмилер кандидаты К.Зорина ман таныстым. Соьйте келе хозяйствомыздагы койларды тукымлы этуьв акында Н.Новикова ман соьйлестим.

1975-1977-нши йылларда тукымлы ислер юритип кыйын салдык. Соны ман 1977-нши йылда Ленин атындагы совхозы РСФСР Авыл хозяйство министерствосынынъ буйрыгы ман тукымлы койлар оьстируьвши хозяйство деген статус алды. Бизим куллыгымыз соны ман кутылмады. 1984-нши йылда аьр бир койдан орта эсапта юн алувды 5,4 килограммга дейим оьстирдик. Ол сол заманга коьре бек ийги ис коьрсетими эди. Салган кыйынымыз акланып, совхозымыз районда ийгилер санына кирди, – деп эскереди ис йылларын Зубаир Зиней увылы. 1986-ншы йылда элимизде авыл хозяйство тармагына уьйкен маьне берилгеннен себеп, район авыл хозяйство управлениеси агропромга айландырылады. Аскерхан Мусаевич Аджиевти сол йыл район агропром етекшиси этип беркитедилер. Онынъ тилеги мен З.Аджибаевти мунда бас зоотехник этип йибередилер. Сонда ол 1992-нши йылга дейим куллык этеди.

1992-нши йылда Ленин атындагы совхозынынъ алдынгы боьлиги болатаган КараСув авылы негизинде айырым совхоз курадылар. Зубаир Зиней увылын сулыплы специалист эсабында янъы туьзилген хозяйствога директор этип беркитедилер. Бу яваплы куллыкта ол 1995-нши йылга дейим, тийисли тыншаювга кеткенше ислеген. Тийисли тыншаювга шыкканда да, З.Аджибаевти Ногай районынынъ Ясуьйкенлер советининъ председатели этип айырадылар, эм ол сол ис орынында 2011- нши йылга дейим куллык эткен.

2006-ншы йылда оны ДР Президентиндеги Ясуьйкенлер советининъ агзасы этип беркитедилер. 2008-нши йылда агайымыздынъ 75 йыллыгы ман байланыста эм ямагат яшавында белсенли катнасувы уьшин ол замандагы Дагестан етекшиси Муху Алиев ога кол саьатин савгалаган. Зубаир Зиней увылы – районымызда эки сыйлы атларды казанган аьдем. 1980-нши йылда ога ДАССР ат казанган зоотехниги эм 2004-нши йылда Дагестан Республикасынынъ ат казанган яс-явка насихатшысы деген атлар берилген. Янъыларда З.Аджибаев 85 ясына толды. Сол йыллардынъ 70-ке ювыгы демеге болады, толы кепте тувган районына, онынъ курылувына, аякка турувына, оьрленуьвине берилген йыллар.

Макаламды «Етимге де куьн тувды…» деп не уьшин атадым дейсиз бе? Неге десе, районымыз курылатаган сол эстеликли йылларда Зубаир Зиней увылындай неше етимлер халкымыз, элимиз бен бирге баьри кыйынлыкларды енъип оьстилер, беркидилер, аз десенъиз билимли коьримли аьдемлер болдылар. Буьгуьнлерде оларга эндигиси ким етим деп айтаяк?

М.Ханов.

Суьвретте: З.Аджибаев.