Шал-Кийиз Тиленши улы тувганлы 600 йыл____________

Ногай халкынынъ XV оьмирде яшаган уллы йыравларынынъ данъкы бизим заманларга дейим еткен. Олардынъ юрек сырларын тоьккен шыгармалары миллетимиздинъ аьр бир аьдеми уьшин тап оьлимсиз оьсиеттей боладылар. Олар, неге десе халкымыз уьшин авыр вакытларда яшап, тоьгеректе болып турган баьри туьрленислерди оьз коьзлери мен коьргенлер, янларыннан оьткергенлер эм, калемлерин кылыш этип, дурыслык, эдаплык, халктынъ ийги келеектегиси уьшин куьрескенлер. Сондай шаирлердинъ, йыравлардынъ бириси Шал-Кийиз Тиленши улы болган.

Каранъада турган эдим
Танъдыр деп,
Танъ Шолпанга мен карадым
Айдыр деп,
Тенъизлерге кирген эдим
Сайдыр деп,
Донъыз этин капкан эдим
Майдыр деп,
Мырза кызын алган эдим
Байдыр деп,
Балаяктан ишкен эдим
Шайдыр деп,
Тув биеди йыккан эдим
Тайдыр деп,
Ногайыма йыр шыгардым
Пайдыр деп.

Мине бу сонъгы эки сыдырада мен шаирдинъ савлай яратувшылыгынынъ оьзеги, туьп маьнеси орын алган деп ойлайман. Шал-Кийиздинъ аьр бир язганы ногайына пай болады. Йок, тек сол оьмирлерде яшаган, оны таныган, онынъ янында болган ногайга тувыл, аьли бизге де, бизден сонъ туваяк несиллерге де. Сонынъ уьшин бизим борышымыз – оны танув, билуьв, язганларын окув эм аявлап саклап, оьсип келеятырган аркаларга еткеруьв.

Шал-Кийизди танув кыйын тувыл. Ол оьзин бизге язган шыгармаларында бек аьруьв танытады:

Эменнен айыры шыккан бутакпан,
Талкыга салган мынан туьз болман.
Анадан ялгыз тувганман,
Таьнъирге тилеген мен юз болман.
Анадан кара тувганман,
Сабынлап ювган мынан ак болман.
Коьктеги кесек кара булытпан,
Уьстинъизге бир явмай ашылман.

Оьмирлерди оьтип, бизим заманга дейим еткен онынъ сосы оьлимсиз сыдыраларын тешкеруьвли окысанъ, Шал-Кийиз бу дуныяга мынълаган аьдемлердинъ ишинде зейинлиги мен, усталыгы ман, шеберлиги мен, эш биревге де усамай, сынъар болып энгени акында оьзи айтатаганын анълайсынъ.

Шал-Кийиз Тиленши улы 1420-ншы йылда тувган деп белгиленеди. Йырав сол заманлардагы яшавда маьнели орынды туткан эм уьйкен куьши мен танылган бий Темир мен айлак якын болган. Сонынъ уьшин де онынъ шыгармаларынынъ бир кесеги бий Темирге багысланганлар.

Бир йол бий Темир Шал-Кийизге булай деген: «Сосы сен, атаклы аьдем, кул-каравшылар ман неге колтыкласып юресинъ? Яде сага мал етиспей ме, бал етиспей ме? Берейим баьрисин де сага». Сонда Шал-Кийиз ога булай яваплаган:

Сен йибексинъ,
Мен юнмен.
Сен сунъкарсынъ,
Мен кувман.
Сен алтынсынъ,
Мен пулман.
Сен солтансынъ,
Мен кулман.

Аьне соьйтип Шал-Кийиз оьзин кара халктан айырмайтаганын билдирген, оны ман бир экенин коьрсеткен. Сондай туврашылыгы эм соны ман бирге эш биревдинъ алдында басын иймеге суьймеген оьктем хаьсиети уьшин оны коьплер, боьтен де бай аьдемлер, суьймегенлер эм шаирге яшавында коьп азап шектиргенлер.

Йырав бий Темирдинъ конъысы патшалыклар ман бардыратаган тыскы сиясатын макул коьрсе де, онынъ кара халкты эзиетлевин яратпаган. Ол бай аьдемлердинъ эм бийдинъ оьзининъ акында йырлар шыгарып турган.

«Айтылган соьз, атылган ок кимик артка кайтпас» дегенлей, шаирдинъ сол ятлавлары уьшин оны суьймегенлер, Темирге еткергенлер. Бий болса Шал-Кийизди шах каладан кувмага карар алады. Хан ман явласып, Эдил бойыннан кетеятырган заманда, шаир «Куба нарга юк артып» деген ятлавын язады. Сол ятлавда мунавдай сыдыралар бар:

Эдилимсинъ, Тенимсинъ,
Отынъ секер, сувынъ шербет,
Коьп ногайым кенъ яйлаган еримсинъ.
Таьлейсиз Шал-Кийиз буьгуьнде
Казак шыгып барады,
Биздей болган йыравга
Йолынъ болсын дермисинъ?

Сондай болып, ол толгавлар язувга да уста болган. Шал-Кийиздинъ бий Темир мен айкаслары акында язылган толгавларынынъ бирисин оьмирлер оьткеннен сонъ, бизим белгили йырлавшымыз, зейинли композитор Арсланбек Султанбеков янландырып, савлай рухынынъ куьшин козгап, юрегининъ сезимин тоьгип йырлайды.
Султанбековты халк суьйип Асау деп атайды. Аьне сол ат та, бизим бурынгы йыравларымыздынъ атлары ман бир сыдырада, халкымыздынъ йылязбасына киргенине мен эш шекленмеймен. Ол, тап оьмирлер арасында салынган коьпирдей болып, алты юз йыл артта яшаган йыравымыздынъ соьзин бизге еткереди. Оьзи де кайтип еткереди! Асауга карасанъ, бизим бурынгы йыравларымыз мине сосындай арслан юрекли, оьткир соьзли, халкы уьшин каны-яны кайнап турган йигитлер болганлар деген ойга келесинъ. Баьримиз де онынъ барлыгына куванамыз.

Эй, бий Темир, бий Темир,
Кыр иеси сен эдинъ,
Йыр иеси мен эдим.
Кырды йырдан айырдынъ,
Омырткамды кайырдынъ…
…Кобыз-ав болдым уьни йок,
Кобызсыз элдинъ куьни йок…
…Юрт таслаттынъ яла ман,
Казак та шыгып бараман…

Соьйтип, элиннен-юртыннан айырылып, казак шыгып кеткен Шал-Кийиз ногайдынъ Эртыштан Мананга (Дунай) дейим кенъ яйылган ерлерин кезеди. Коьп йыллар ол Сырт Кавказда, Бестав бойында яшайды. Сол ок заманларда Шал-Кийиздинъ «Мен коьремен» деген ятлавы тувады:

Авыз ашып,
Асыл соьзди айтканда,
Арап тувыл,
Ногай китап оьзиммен.
Алдавлыктынъ
Аргымагын атканда,
Акыйкаттынъ
Аманаты оьзиммен.
Аспан ушып,
Арка кезип, коьп юрип,
Аьдилликти
Эш коьрмедим коьзим мен.
Атан егип,
Аттан туьсип, ийт уьрип,
Алапамды
Алып келдим соьзим мен.
Абаданлы
Асыл эрдинъ баласы,
Ардакланган
Ата юртым толтырган,
Авызына
Аьлимлерди каратып,
Айта туры
Аранъызда олтырган.
Он сан ногай
Отаныма карасам,
Окас мырза
Огырсызды коьремен.
Огырсызлар
Олтырысып ой этип,
Онъсыз дуныя
Ойылганын коьремен.
Аскар тавга
Арымай шыгып карасам,
Ана Эдилдинъ
Ак елкенин коьремен.
Ана Эдилден
Ак Кобанга карасам,
Акыр йигит
Алп ногайым коьремен.
Ак Кобаннан
Ак Яйыкка йоллансам,
Алдын бувып
Арал ногай марайды,
Алдаспанын
Аьри таслап, кол тутып,
Ак Кобаннан
Аьруьв хабар сорайды…

Ятлавды окып карасак, биз Шал-Кийизди энъ бийик деп саналатаган Аскар-тавдынъ басында коьремиз. Коьп намартлар шаирдинъ кадирин кара этпеге шалыссалар да, Шал-Кийиз эш биревдинъ кара ниети етпеек сол бийикликте буьгуьнлерде де турады.

Йыравдынъ шыгармаларынынъ баьрисинде де Тувган Элге, онынъ аьр бир оьлен-шоьбине, тавына эм шоьлине, сувына эм авасына, савлай ногай халкына суьйим сезими синъдирилген. Аьне сол халк уьшин яны авырыган, коьзяс тоьккен, янын-канын аямаган йырав ямагатына насихат бермеге, акыл уьйретпеге, йолластырмага шалысады. Кайгадер оьмирлер озсалар да, онынъ язганлары бизим уьшин маьнелигин йоймаяклар.

Мине кайдай насихатлар береди шаир оьзининъ «Яр ягалап коьп юрме» деген ятлавында:

Яр ягалап коьп юрме,
Яр омыраса, оьлерсинъ.
Яманлар ман бас коспа,
Киси оьлтирсе, тоьлерсинъ…

Яде «Яхшыдынъ яхшылыгы сол болар» деген шыгармасын алып карайык:

Шал-Кийиз айтар экенде:
Яхшыдынъ яхшылыгы сол болар,
Яман мынан бас косып,
Соьйлемеске хар этер.
Яманнынъ яманлыгы сол болар:
Яман мынан бас косып,
Ап-ак бетин кара этер.
Бир яхшыга
Басынъ косып соьз айтсанъ,
Сол соьзинъди яхшылыкка
йыр этер.
Яман мынан
Басынъ косып, соьз айтсанъ,
Ак соьзинъди каралап,
Оьз басынъды
Душпанынъа кор этер.

Шал-Кийиз оьзи де таза юрекли болганлай, бу эм оьзге ятлавларында бизди туврашыл, аьдил, эдаплы болмага шакырады. Эш те, баьри де йыравлардынъ, болсын ол Шал-Кийиз, Асан Кайгылы, Досмамбет Азавлы яде аьлиги заманда яшав суьретаган Асау-йырлавшымыз, олардынъ баьрисининъ де бактылары енъил туьзилмеген. Ким биледи, яшавда коьп кыйынлыклар коьргенлери, аьр бир затты юреклериннен оьткерип билгенлери уьшин болар, олардынъ соьзлери оьткин, ойлары терен. Тек коьп азап шеккен, ама юрегинде ашув эм арамлык сакламаган аьдем акыйкатлыктынъ туьбине туьспеге болады.

Оьмирлер оьтерлер, заманлар авысарлар, ама Шал-Кийиз Тиленши улынынъ, бизим баьри де зейинли йыравларымыздынъ атлары халкымызда бир заманда да мутылмаслар, керисинше, юреклерди толгатып, янъы шаирлердинъ эм йырлавшылардынъ тувувына, соны ман ногайдынъ атын оьрге коьтеруьвге себеп этерлер.

Шал-Кийиз Тиленши улынынъ яшавы акында билдируьвлер эм онынъ ятлавлары филология илмилерининъ кандидаты А.И.-М.Сикалиевтинъ «Оьсиет» деген китабиннен алынганлар.

Уста коллы суьвретшимиз Алибек Койлакаевке онынъ куллыкларын кулланмага ызын бергени уьшин муьсиревимди билдиремен.

М.Мижева.