Мен «Шоьл тавысы» газетасын кайсы заманларда да суьйип окыйман эм аьр бир макалага эс этемен. Коьп йыллар артта газетадынъ бетлеринде бир аьлемет «Акболаттынъ арканы» деген рубрика астында терисликти айыплав макалалар шыгатаган эди. Сол макалалардынъ бас геройы болув эрши дегенде эрши зат эди…

Аьлиги заманларда сол рубрика астында макалалар шыкпайдылар, рубрика оьзи де йок, ама газета бетлеринде эрши аьдетлер, яшавдагы терисликлер акында макалалар боладылар. Мен уьстимиздеги йылдынъ навруз айынынъ 28-нши куьнинде баспаланып шыккан Г.Сагиндиковадынъ «Орамда соккандай ийт те калмады» деген макаласына эс берип окыдым эм оьз ойым ман боьлиспеге токтастым.

Бу макалада авылдаслардынъ катнаслыгы акында соьз коьтериледи. Мунда коьтерилетаган соравларга эс берген аьдем ойланмай болмайды. Дурысында да авылдас деген бек уьйкен орынды тутады. Сонынъ уьшин де айтылган «Авылдасынъ ким болса, аданасынъ сол» деп. Терен ойлап карасанъ, авылдасынъ аданасынънан да артык. Кыйынлыгынъда, яхшылыгынъда биринши болып авылдасынъ етеди. Бу ерде мен оьз авылдасларым Зоя Ораковага, Салиховлардынъ, Байманбетовлардынъ, Кокешовлардынъ, Кокоевлердинъ, Янмурзаевлердинъ, Гапаровлардынъ, Шаршевлердинъ аьеллерине оьз разылыгымды билдирмей болмайман. Олардынъ аьдемшилиги, аьр бирисининъ – атай, аманма, – деп айткан соьзи коьнъилимди коьтереди. Бу авылдаслар кайсы заманда да меним янымда, эм мен оларга бек разыман. Яс заманда авылдастынъ кайдай уьйкен орынды алатаганына эс бермей коймага да болган болса да ярайды, тек эсейгенде солардынъ ювыклыгын анълайсынъ. Бурын заман эсли аьдемге уьйкен маьне берилип каралатаган эди. Онынъ соьзи дайым бас орында болган.

Заманлар кетип барган сайын, туьрленислер де боладылар. Боьтен де, отыз-отыз бес йыллар ишинде яшав онъгарылгандай баска болды.

Алдынгы заманларда, мектебти кутарган балалар янлары суьйген кеспиге окыйтаган эдилер эм, колларына тийисли кеспиди алып келгеннен сонъ, оларды ис орынларга оькимет оьзи орынластыратаган эди, аьли болса, олар колларында кайдай кесписи болса да, Россиядынъ туьрли ерлерине ислемеге кетедилер. Ата юртты багып ясуьйкенлер мен балалар каладылар. Оларды эслегендей аьдем де калмайды, аьр бириси эсейгенде, оьз наьсибин оьзи шегеди. Бу бек авыр маьселе болып турады, ясуьйкенлерди ызага санайтаганлар да боладылар.

Алдын авылдаслар бир-бирисине катнасып, бир-бирисининъ аьлин билип турган болса, аьли авылдаслар ара катнасув да йок. Уьйлери, азбарлары киртли, аяк йолга барса да, эсикти киртлейдилер.
Дурысын айтса, 30-40-ншы йылларда бизим миллеттей аз санлы халкларда билимли аьдемлер аз эдилер, специалистлер кырдан келетаган заманлар да бар эди. Йылдан-йылга кырдан келип ис аьрекетин бардыратаган специалистлер саны азая берди, оьз миллетимиздинъ яслары йогары билимлер алып, район экономика, культура, билимлендируьв тармакларынынъ сапатларын оьстирип басладылар. Оьткен оьмирдинъ 70-80-нши йылларын алып карасак, районымыз кайсы яктан да оьсип, оьрленди. Ногай районымыз республикада алдышы районлар санында да болды. Алдын баьри куьшти де, акылды да элдинъ оьрленуьви уьшин салатаган болган болса, аьли узын акша кайтип табайым экен деген ой ман юредилер. Акша болмаса, яшав да йок.

Аьдемшилик, эдаплык эм коьп баска ийги аьдетлер арт сандыкка тасланды. Авылдастан толы коьнъил мен аманшылык та сорамайдылар, алдын бир тавык сойсак, сол яктагы ман онъ яктагы авылдасларга бирер аяк сорпа элтеп беретаган болган болса, аьли оьгиз сойса да, салам да бермейдилер. Тамаша заманда яшаймыз.
Бу ерде эсиме меним бир авылдасым, ямагат яшавда белсен катнасып юрген аьдем айтканы туьсип кетти: «Алпыс яска еткенде, пенсияга шыгарсынъ, тенъ-дослардан айырылып, уьйге каравыл боларсынъ. Той-яхшылык коьрмессинъ, тенъ-досларга косылып, бир хабар да билмессинъ…». Соьйтип басына келген болганга да язган болар.

Аьлиги заманды алдынгы ман тенълестиргенде, бек уьйкен баскалыкты коьремиз. Алдын биз танълагы куьнге сеним мен яшайтаган эдик. А буьгуьнлерде болса, ясуьйкен аьдем орамда аьллеспеге оьзиндей бирев болмаса, баска аьдем йок. Ясуьйкенлердинъ уьй юртты багып турувы уьйкен маьселе болып калады.
Яшав оьмиримиз бойынша коьп маьселелер мен йолыгысып келемиз, яслардынъ ата-аналарын картайганда уьй кирти этип таслап кетуьви дурыс тувыл, тек не пайда…

Сол маьселелерден кем тувыл янъы тувган балага ат тагув да. Сол баягы алдынгы заман ман тенълестиремен, бурын ат тагувга уьйкен маьне берилетаган болган. Савлай тайпадынъ ясуьйкенлери йыйылып, ой-токтас этетаган эдилер, аьр бир аттынъ туьп маьнесин тергейтаган эдилер, аьли яслар оьзлери пишедилер эм тигедилер. Атайларымыздан калган ийги аьдетлеримиздинъ сыйы тайган. Сол санда ат тагув аьдети де. Болса да, ойланмага туьседи, ат тагув бир куьнге, бир айга яде йылга тувыл. Байыр ат аьдемге сав оьмирине бериледи. Сол саялы бу соравга маьне берилсе, аьруьв болар деп ойлайман.

З.Аджибаев,
Терекли-Мектеб авыл ясуьйкени.