– Акыллы кисиди акмак кисиден кайтип айырасынъ? – деп бир кере Кожадан сораптылар.
– Акыллы эткен иске, акмак айткан соьзге ынанады, – деп яваплапты Кожа.
Бу макаламда соьз бардыраяк аьдемнинъ эткен исине де, айткан соьзине де халк ынанады эм ога суьек-суьеги мен разы, неге десе ол шынты ногай аьлими.

Кадриядынъ «Айт десенъиз, айтайым» деген ятлавында мунавдай сыдыралар бар:
Канъыраган кыралларым, сизден болган
Йыравман.
Аспан бузып, уьстинъизге себелеген
Кыравман.
Оьрислердинъ омыравын керип аткан
Гуьлинъмен.
Ат туягынъ тиймес ерге тилмаш шыккан
Тилинъмен.
Акыйкатлай да, бу сыдыралар Россия элинде аты айтылган, тюрк дуныясына белгили ногай аьлими, филология илмилерининъ докторы, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Ямагат палатасынынъ агзасы, «Ногай Эл» миллет маданият федерациялык автономиясынынъ эм онынъ регионаллык боьлигининъ агзасы, илми йолына аяк басканлардынъ ак ниетли маслагатшысы Насипхан Хусин кызы Суюновага (ата тукымы Карасова) бек келиседилер.
Ногайдынъ илми оьрисинде аты айтылган аьлим. Сол оьриске макалалары танъгы куьмис шык кимик себелеген, сонынъ «омыравын керип аткан гуьлиндей» аьлим. Аттынъ туягы тиймеген ерлерге дейим барып, ногай адабиатынынъ ХХ оьмирининъ шаирлерининъ асарларын дуныяга данъклаткан акыр янлы аьлим.
Насипхан Хусин кызы орта бойлы, эки ийинине дейим куйылган кара шашлы, кенъ манълайлы, таза юзли, йылы коьзли, бавырмалы, Гамзат Аджигельдиев бир ятлавында «Куьлки оннан эш бир абыт калмайды», – деп язгандай, ашык шат коьнъилли, кисидинъ атына минсе де, оны терлетпес, кисиге соьз айтса да, юрегине тиймес, айткан соьзине ие шыгатаган, куллыгын тилиннен туьсирмейтаган кыскаяклы. Ол яшавда оьз йолын тапкан, сол йол ман юрип, оьз яны акында ойламай, халкка тек яхшылык этип юретаган аьдем болады.
Ногай адабиатына ярык оьнерли шаирлер эм язувшылар шоьлге явган таза ямгырдай болып келедилер. Олардынъ асарларын окып, илми ягыннан тергеп-тешкерип, туьп маьнесин анълап, Насипхан Суюнова коьп санлы макалалар язган. Аьлимнинъ юрек ымтылысы боьтен де ногай язувшымыз Иса Капаевтинъ яратувшылыгына багысланган «Яшав бардырылады» деп аталып орыс тилинде дуныя ярыгына шыккан илми куллыгы китап суьювшилердинъ коьнъилин коькке еткергендей эткен. Онынъ ян аьрекети мен 2014-нши йыл 14-16-ншы курал айында Черкесск каласында «Ногайлар: XXI оьмир. Тарих. Тил. Маданият. Аьвелгиден – келеекке» деп аталган Биринши халклар ара илми-практикалык конференциясы етимисли аьлде оьткерилди.
Бу конференциядынъ йыйынтыгынынъ кирис соьзинде: «Эш бир халк та оьзининъ миллет сиясатын яде маданиятын, тарихин оьз алдына айырым кепте туьзбейди. Ногай оьз тарихининъ, маданиятынынъ уллы данъкын Евразия кенълигиндеги ювык эм узак халклар ман туьзгенин олар ман байланыскан яркын байланыслары коьрсетеди. Сонынъ уьшин де илми конференциядынъ асыл мыратларынынъ бириси – уьйкен илмидинъ кенълигинде ногайдынъ яйрап яткан мынъйыллык йылязбасынынъ бетлерин тавып-йыйып, байланысларын ашыклап саклав. Бу исте айлак та маьнели зат – ол илми билимнинъ булакларынынъ акыйкатлыгы.
Илми йыйылыстынъ тагы бир асыл мырады бар: Ресейдинъ (Москва, Татарстан, Башкортостан, Крым, Аштархан, Сырт Кавказ) Казахстан, Туркменистан, Турция эм баска, аьлиги ногайлардынъ тарих-маданият эстеликлери сакланган ерлердинъ элшилери-аьлимлери мен биргелесип бир неше айлак та маьнели ой-токтасларга келуьв», – деп язган Насипхан Суюнова.
Сондай конференциялар 2016, 2019-ншы йылларда да Черкесск каласында болып оьттилер.
«Сыйды кыстап алып болмассынъ» дегенге усап, Насипхан Хусин кызы аьлимлер арасында сыйды таза ниети мен, терен акылы ман, илми исинде ян терге писип, куллык этуьви мен казанган. Онынъ аьрекети мен туьзилген бурынгы эм аьлиги заманлардагы ногай шаирлерининъ «Асыл соьз» деген антологиясы 2013-нши йыл Черкесск каласындагы Карашай-Шеркеш республикалык китап баспасында дуныя ярыгын коьрген. Сол китапке Насипхан Хусин кызы «Оьмирлерди байланыстырган уьзилмес алтын йип» деп аталган кирис соьзин де язган. Йыйынтыктынъ иштелигиндеги «Даналар айткан асыл соьз» деген боьликти V-XIV оьмирлердеги бурынгы йыравлардынъ, «Соьйлер бизим соьзимиз» деген боьлигин XIV-XIX оьмирлердеги халкымыздынъ шаьйделерининъ, «Оьмирлерден оьсиет» деген боьликти XX-XXI оьмирлердеги ногай шаирлерининъ шыгармалары бийлегенлер.
«Эдиге» деген ногайдынъ баьтирлер йыры 2016-ншы йылда Москвада айырым китап кебинде баспаланды. Бу китапке де кирис соьзди аьлим Насипхан Суюнова язган.
2019-ншы йылда Москвадагы илми баспасында халкымыздынъ ярыкландырувшысы, тил байлыгын йыювшы Абдул-Хамид Джанибековтынъ «Соьз казнасы» деген йыйынтыгына да бас соьзди ол язды.
Насипхан Хусин кызы Татарстанда, Казахстанда, Турцияда озгарылатаган илми конференцияларында ортакшылык этип, бойын коьрсетип байланыстынъ тар сокпагын кенъ эткен. Соьйтип ол тюрк тилли аьлимлери мен катнасувы аркасында 2002-нши йыл Турциядынъ Анкара каласында баспаланган тюрк адабиатлар антологиясынынъ 21-нши топламасына ногай адабиатын ерлестирген.
Насипхан Хусин кызы оьз халкына, ислейтаган илми куллыгына алаллыгы ман, коьнъилди ашкан куьлкили хабарлар ман оьмир оьрисин узайтувды яшавдынъ маьнеси деп санайды. Ол ногай халктынъ илми оьрисинде оьзининъ яркын ызын калдырып келеди. Биз неше де явынсыз кыйналган далага куйып явган язгы ямгырдан сонъ коьк куьмпезине кенъ яйылган ярасык курткашыкты коьргенмиз. Соьйтип Насипхан Суюновадынъ илми китаплеринде баспаланган макалалары ногай илми оьрисининъ курткашыгы болганы аян коьринип туры.
Тагир Акманбетов,
РФ Язувшылар союзынынъ агзасы, ДР ат казанган маданият куллыкшысы.
Суьвретте: Насипхан Суюнова.