Бала шагымда мен уьйимизде яде орамымызда уьйкенлер, боьтен де эсли аьдемлер, лагырдасканда, Уллы Аталык согысынынъ баслапкы йылларында Кизляр – Астрахань темир йолынынъ уьйкен курылысы акында неше кере де эситкенмен. Меним авылдасларымнынъ эскеруьвлери бойынша, сол йылларда бизим эм баска авыллардан, районлардан бу курылыста хыйлы аьдемлер катнасканын билемен.
Оьз атамнынъ хабарларына коьре, Кизляр – Астрахань темир йолынынъ курылысына бизим Караногай районынынъ аьр бир колхозы кесек заманга, айтпага, бир толы квартал – 3 айга эм оннан да артык заманга, бир неше арбалар ман колхозшыларын йиберетаган болган.
Сол заман, кезеги оьткен сонъ, кеткенлер тийисли болжал ислеп артына, тувган колхозына кайтканлар эм олардынъ орынына баскалары йиберилгенлер. Бу курылыс акында туьрли патшалык архивлеринде документлер, сол заманлардагы газеталарда документальли баспалавлар, тири катнасувшылардынъ эм сол курылысты оьз коьзи мен коьргенлердинъ эскеруьвлери сакланганлар. Оннан баскалай, темир йол курылыс акында согыстан сонъгы йыллардагы художестволык шыгармаларында да хабарланады. Мысалы уьшин, оьз заманында ногай язувшы Хали Байрашев согыс акында оьзининъ «Коьгершинлер» (Дагестан китап баспасы, Махачкала, 1973 й.) деген китабинде бу йолдынъ курылысы акында айтып озады. Сонда Караногай районынынъ колхозшыларынынъ хыйлысы куьн сайын оьз ис нормаларын толтырувы акында белгиленеди. Айлак та белсенли ислейтаганларга савга эсабында коьшпели кызыл байраклар бергенлер.
Бу темир йолды курувга не зат себеп болган? Ставропольединъ Нефтекум районынынъ Тукуй-Мектеб авылында яшайтаган белгили ногай тарихши Арслан Уйсенбаев 1942-нши йылдынъ август айында немецлер толы кебинде Орджоникидзе крайынынъ Кизляр округынынъ (край орталыгы Ворошиловск каласы болган) Ашыкулак, Коясыл эм Караногай районларынынъ ерлерин бийлеп алганлар деп санайды. 1938-нши йылда ДАССР эсабыннан Орджоникидзе крайына Кизляр округы (округ орталыгы Кизляр каласы) бериледи, соны ман крайдынъ куьнтувар япсары Каспий тенъизи бойы ман оьтетаган болган. Элимиздинъ Европа кесегининъ хыйлы ерлерин душпаннынъ басып алувы эм фашистлер Ростов-на-Дону каласы уьстиннен оьтетаган ялгыз бир темир йолын кесерлер деген кавыфлык (ол зат ызында солай да болды) патшалыгымыздынъ етекшилерин Кизляр – Астрахань темир йолынынъ курылысы акында карар алмага амалсыз этеди.
НКПС буйырыгы ман келисли аьлде Кизляр – Астрахань темир йол линиясын курувга 1941-нши йылдынъ 15-нши сентябринде кирискенлер. Темир йолдынъ янъы бутагы Ставрополье, Калмыкия, Астрахань области ерлериннен оьтпеге керек эди, сол себептен куллыклардынъ хыйлысы солардынъ власть туьзилислерининъ мойынына туьседи. 1941-нши йылдынъ 2-нши октябринде ВКП (б) Ставрополь крайкомы эм край исполкомы бу темир йол линиясынынъ курылысы акында токтас кабыл этедилер. Соьйтип, курылыс край бойынша маьнели курылыс деп аталады. Соны уьстинликли кепте яшавга шыгарув уьшин – Наур, Моздок, Совет, Степнов, Солдато-Александровск, Воронцово-Александровск, Архангельск, Буденновск, Левокум, Арзгир, Бурлацк, Курск эм Кизляр округынынъ районлары 10-ншы октябрьден кеш калдырмай 1800 эки ат егилетаган арбалар ман аьр бир арбада экисер колхозниклери мен, солай ок темир казгырлар, ломлар эм киркалар ман канагатлап, курылыс ерине йибермеге борышландырыладылар.
Темир йол магистралин курувда 30 туьрли миллеттинъ 20 мынъ курувшылары бек авыр табиат-ава, геологиялык эм социаллык аьллеринде куллык эткенлер. Тийисли техника эм механизмлер етиспегенликтен баьри ислер де демеге болады кол куьши мен бажарылган.
1942-нши йылдынъ март айынынъ басына Ставрополье ерлери бойы ман Бас йолдынъ 70 шакырымы салынады эм Кочубей станциясына дейим поездлердинъ юриси басланады. Бу етимис мынълаган курувшылардынъ кара кыйыны ман болдырылган. Айтпага, Куринскийдинъ «фронт бригадасы» оьз смена борышларын токтавсыз 2,5 кере артыгы ман толтырып барган. Йогары ис сырагыларына А.Тищенко етекшилейтаган бригада да етисип турган. Курылыс аьсеринде «фронт бригадасы» деген сыйлы атакты 20 бригадалар ман звенолар казанганлар.
Кизляр – Астрахань темир йолы 1942-нши йылдынъ август айынынъ басыннан алып кулланувга бериледи эм Закавказьеди Поволжье мен байланыстырады. Сол заманга гитлеровшылар Сырт-Кавказ эм Орджоникидзе темир йолларынынъ уьйкен кесегин басып алып, Калмыкия ерлери мен юре берип, стратегия ягыннан маьнели деп саналатаган авыл ерлерин оьз колларына бийлеген эдилер.
Янъы темир йол линиясы сонда ок та фронт линиясына айланады. Янъы курылган темир йолдынъ кулланув амаллары айлак та аз болувына эм поездлер соны ман саьатине тек 20 шакырым ман юрмеге болатаганына да карамастан, Кизляр боьлигининъ темир йолшылары 1941-нши йылдынъ ызына дейим Астрахань бетке карап 1291 паровоз бан 11067 вагонлар йибермеге уьлгиргенлер.
Сталинград уьшин эм Кавказды коршалав согысларынынъ барысында коьлик куллыкшылары янъы темир йолы аркасы ман аьскер эшелонларын фронтка иркуьвсиз еткерип турганлар.
Давдынъ авыр аьллерине де карамастан, партия эм патшалык органлары аьдемлер акында болган шаклы каьр шеккенлер. Кесек заманга турак меканлар, ерказбалар, палаткалар курылганлар. Солар ман бирге оьтпек пекарнялар, столовыйлар, ювынатаган ерлер, медпунктлар эм сондай баска керекли затлар салынганлар.
Сталинградтынъ сыртында эм кубыласында темир йол коммуникацияларын амалсыздан йок этпеге туьскенде, куьнтувардан согыстынъ тувра ортасына келетаган йол маьнели орынды бийлейди.
Йол курувшылары уьшин боьтен де 1942-нши йылдынъ июль-август айлары авыр эди. Курылып турган темир йол ювыгыннан бир неше онлаган шакырым эректе фронт сызыгы озатаган эди. Куьн сайын да авадан йол курувшылары уьстиннен немец самолетлары ушып, бомбалар таслап турдылар. Курувшылар коллективининъ, яшавшылардынъ кайратлы куллык этуьвининъ сырагысында 1942-нши йылдынъ 2-нши августында, Кизлярдан Астраханьге дейим йолды курувдынъ оькимет пен токтастырылган заман болжалына, курылыс ислери кутыладылар эм поездлердинъ соны ман толы кепте юриси ашылады. Бу ол заманга коьре бек уьйкен ис енъуьви эди. Сондай кыйыннынъ сырагысында 1942-нши йылдынъ август айынынъ басында элимиздинъ кубыласында айлак та керекли Кизляр – Астрахань темир йолы курылады. Бу йол курылган куьннен алып фронт уьшин токтавсыз куллык эткен эм фронт сызыгына аьскер эшелонларын иркуьвсиз еткерип турган. Йол курылысы согыс заманынынъ айлак та бек авыр, курылыс материаллары, керек шаклы карыжлардынъ етиспевлиги шагында юритилди. Уьстинликтинъ негизине тыл куллыкшыларынынъ ис баьтирлиги себеп болды.
Соьйтип, Кизлярдан Астраханьге дейим салынган темир йол курылысы 1941-нши йылдынъ 15-нши сентябриннен 1942-нши йылдынъ 2-нши августына дейим юритилген. Бу курылыс халктынъ коьлем ис коьнъиллиги, бизим аталарымыз бан аналарымыздынъ, атай-тетейлеримиздинъ уьйкен ис йигитлиги аркасы ман кыска заман ишинде биткен. Буьгуьнлерде, Сырт Кавказ – бизим тувган якларымыз уьшин 80 йыл артта согыстынъ басланатаган куьнлеринде, биз элимиз, фронт уьшин сондай да маьнели болган Кизляр – Астрахань темир йол курувшыларынынъ ис баьтирлиги алдында басымызды иемиз. Сол йолдынъ курылысы кутылганлы эндиги тувра 80 йыл толады. Соны ман байланыста курылыста катнаскан район яшавшыларын кутлаймыз эм оларга берк ден савлык, узак оьмир эм наьсип йораймыз.
Кизляр – Астрахань темир йолынынъ курылувы бизди 1945-нши йылдагы коьптен куьткен Енъуьвимизге тагы да бир неше куьнлерге ювыклаткан.
М.Ханов.
