Ногай шоьллиги бурыннан бери сулыплы малшылардынъ эм оьрленген койшылыктынъ ери деп саналган. Соны ман бирге тек ногай тувыл, ама аталык малшылыктынъ айтылган эм данъклы етимиси – алдынгы совет йылларында Ногай районымыздынъ эм Дагестаннынъ оьктемлиги болатаган «Грозненский меринос» деген йибек юнли койлар эдилер.
Бу белгили тукымды шыгарув уьстинде селекционлык ислери аьли де 1929-ншы йылда алдынгысы 2-нши номерли совхозда (сонъында бу хозяйстводынъ негизинде айтылган «Червленные буруны» патшалык племзаводы курылган), Ногай шоьллигининъ кургаклы ери – кум буйратлары арасында басланган. Бу койлар тукымын шыгарувда таза тукымлы австралия меринос кошкарлары 1929-ншы йылда Австралиядан аькелинген эм хозяйствода бар болган ерли янъыкавказ эм мазай кепли йибек юнли ана койлар кулланылган. Бу енъил болмаган каныгыслы куллык 20 йылдынъ узагына созылган. Сонынъ сырагысында 1951-нши йылда Ногай шоьллигининъ ава аьллерине келисли йибек юнли койлардынъ янъы тукымы шыгарылган. Сонынъ авторлары – А.Я.Панков, С.И.Брызгалов, А.А.Дылкин, соавторы – белгили ногай койшы Ярыкбай Абдулкадыров. Совет оькимети олардынъ кыйынына йогары белгисин берген, эм аьр бириси Социалист Истинъ Баьтири деген сыйлы ат пан савгаланганлар. Хозяйстводынъ статусы да «Червленные буруны» тукымлы завод деп туьрлентилген эм Ленин ордени берилген. Соннан алып завод бизим районымызда баьтир-койшылардынъ ата юртына айланды: оьткен оьмирдинъ 50-60-70-нши йылларында тек бу ялгыз бир хозяйстводынъ 5 малшылары Социалист Исининъ Баьтирлери деген йогары атты казанганлар, бас койшы Зекерья Шамаров Ис Данък орденининъ толы иеси болган.
Меринос тукымлы койлардынъ энъ де ийгилери биздеги «Червленные буруны», Калмыкиядагы «Черноземельский», Шешен Республикасындагы «Шелковской», Ставрополь крайынынъ «Ставрополь-Кавказский» тукымлы койлар асыллавшы заводларында оьстирилгенлер.
Айтпага, аьр бир ана койдан – 7,5-8 килограмм, кошкарлардан – 10-16 килограмм юн болдырылган. Тукымлы кой отарларында болса, ана койлардан 15 килограммга, кошкарлардан – 23 килограммга дейим юн болдырылатаган эди. Уьйкен кошкарлардынъ шеккиси – 90-95 килограммга, ана койлардыкы – 55-60 килограммга дейим етискен. Аьр юз тукымлы ана койларыннан 130-140 козылар алып оьстиргенлер. Совет йылларында, айтпага, бизим «Червленные буруны» патшалык тукымлы заводындагы койшылар йыл сайын аьр 100 ана койлардан 130-145 козылар алып, аман саклаганлар!
СССР бузылып, патшалык яктан карыж йиберуьв мен канагатлав токталган сонъ («Червленные буруны» оькимет заводын толысынша СССР Оькимети карыжлаган эм канагатлаган), элде рынок экономикасы киргистилуьви мен байланыста (сав элимиз бойынша юннинъ баасы тоьменледи эм баьри затларга да баалары арта берди), коьплеген авыл хозяйство предприятиелериндей болып, «Червленные буруны» тукымлы койлар оьстируьвши заводы уьшин де авыр заманлар тувды. Ызгы йылларда йибек юнли койлар саны район бойынша айлак та бек кемиди эм буьгуьнлерде «Червленные буруны» АОЗТ еринде солардынъ саны бир неше юз болып калган, ама солардынъ оьзлери де баска тукымлы койлар ман катысканлар.
«Грозненский меринос» тукымын саклав эм яшавга кайтарув акында аьли де оьткен 90-ншы йылларда айтып басладылар. Данъклы тукым акында солай ок 1998-нши йылда районга келип кеткен ол замандагы ДР Госсоветининъ Председатели Магомедали Магомедов, сонъында 2009-ншы йылда бизде конакта болган алдынгы республика етекшиси Муху Алиев те эскергенлер. Тек янъыларда районымызга официаллы ис йорыгы ман келген ДР Оькиметининъ Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов Ногай районынынъ социал-экономикалык оьрленуьви бойынша болып оьткен кенъесте ДР Авыл хозяйство эм азык-туьлик министри Мухтарбий Аджековка Ногай шоьллигинде «Грозненский меринос» тукымлы койларды яшавга кайтарувды басламага деген тапшырма берди. Соны ман байланыста тувган районына яны авырыйтаган баьри де фермерлерге, арендаторларга бу иске урынмага шакырув этемиз. Бизим шоьлимизде тувып оьскен айтылган йибек юнли койларымыз кайтадан бизим авлакларымызды эм отлакларымызды бийлесинлер, оьз иелерине, районга хайыр берсинлер.
Янъыларда Дагестан премьер-министри Абдулмуслим Абдулмуслимов Ногай районы еринде фабрика асыллавын оьткен йинъишке юн болдырув бойынша янъы фабрикадынъ курылысы басланаягы акында билдирген. Сол ниет мен район еринде «Дагшерсть» деп аталган проект яшавга шыгарылып басланаяк.
Оьткен юма Махачкалада тукымлы койлар эм эшкилердинъ 22-нши Савлайроссиялык выставкасы болып озды. Сонда оьзлеринде оьстирилетаган тукымлы малларын Сырт Кавказдагы республикалары, коьплеген россия авыл хозяйство предприятиелери коьрсеткенлер. Оькинишке, солардынъ арасында, алдынгы йыллардагындай болып тек биринши орынларды алатаган бизим ыспайы эм куватлы «Грозненский меринос» тукымлы койларымыз бан кошкарларымыздынъ йоклыгы биз уьшин бек айып тувылма?..
М.Ханов.
