Бизим арамыздан Россия ногайларынынъ федераллык миллет-маданият автономиясынынъ Оьр Советининъ председатели Казмагомед Зейнадин увылы Янбулатов тайганлы йыл озды. Заман ийги яракшы деп айтылады, ама бизге ювык болган сенимли эм ийги тенъ-досымыз, алал йолдасымыз эм ногай халкынынъ шынты патриотын йоювымыз бан байланыслы ян ярамыз эндиги де солкылдап авырувын билдиреди. Аты Дагестан Республикасынынъ Ногай районынынъ демократиялык эм социал-экономикалык туьрленислери, аьлемет ногай маданиятынынъ, тилининъ, аьдетлерининъ эм аьдет йорыкларынынъ туьзилуьви эм оьрленуьви, район яшавшыларынынъ ян-коьнъил байлыгын, онъайлыгын эм эмишлигин беркитуьв мен байланыслы аьдем дуныядан кетти.

Ногай районын 17 йыл узагында етекшилей келип, ол Дагестанда миллет эм социал-экономикалык политикасын яшавга шыгарувга онъланган ногай халкынынъ яркын, бажарымлы эм талаплы ваькиллерининъ бириси эди. Казмагомед Зейнадин увылы оьзининъ ис йолдаслары, федераллык эм республикалык министерстволар, управлениелер эм ведомстволар етекшилерининъ арасында йогары сый эм абырай ман пайдаланган. Айлак та оны республика етекшилери, регион мусылманларынынъ дин управлениеси оьрметлегенлер, неге десе олар оны Ногай шоьллигининъ шынты басшысы деп санаганлар. Мен бир неше кере энъ де бийик дережели йолыгысларда эм шараларда оны коьбиси энъ ювык тенъ-досындай йылы йолыкканларына шайыт болганман. Оны аьр заман да таныганлар эм ол аьр заман да сондай йогары йолыгыслардынъ эм шаралардынъ катнасувшыларынынъ эс беруьвининъ тувра ортасында болатаган эди. Онынъ регионда бийик абырайы барлыгын эске алып, халк ишинде ондайларга власть органларынынъ баьри эсиклери де ашык деп айтылады.

Казмагомед Зейнадин увылы оьткен яшав йолына коьз карасымызды таслай берип, оьзине ямагат эм патшалык аьрекетшидинъ сый-абырайын алув, коьп миллетли регионда ногайлардынъ миллет козгалысынынъ басшысы болув уьшин онынъ кайдай аьлемет ишки ян куваты, йигерли эм куьшли хасиети болганы акында ойланасынъ. Балалык шагыннан алып энъ ызгы тыныс алувына дейим онынъ яшав йол белгиси, сав яшавынынъ лейтмотиви кайсы заманда да аьдемлерге керекли эм биринши болмага, ол каьр шеккен баьри ислердинъ де, боьтен де аьдемлердинъ эмишлиги эм коьнъиллиги мен байланыслы ислердинъ алды сырасында турмага шалысув эди. Ол ким болып ислесе де, аьдемлер билетаган эдилер: Казмагомед йолдасларынынъ аркасы артына ясырынмас, эрте болсын, кеш болсын ол оьзин коьрсетер. Ол бригадир болып ислесе – бригадасы энъ ийги бригада, совхоз фермасынынъ яде боьлигининъ басшысы этип беркитилсе – ферма яде боьлик етимисли болады, боьликтинъ зоотехниги болып ислеп басласа – боьлик йогары ис коьрсетимлерге етиседи. Аьдемлер оны совхоз директоры этип сайлайдылар эм янъылыспайдылар – хозяйство район еринде алдышы орынларга шыгады. Бу сыдыраларды окыятып, Казмагомед пен бирге ислеген ердеслери онынъ эткен ислери акында эсине аларлар эм олардынъ коьзи алдында халктынъ тувра ортасыннан шыккан, оьзининъ тамырларын мутпаган эм солар ман оьктемсиген танъ юрекли, илгери ымтылган, йигерли аьдемнинъ келпети тагы да коьринер.
Биз Казмагомед Зейнадин увылы ман бир заманда иследик, экевимиз де Ногай районларынынъ аькимбаслары болганмыз, ол – Дагестанда, мен – Карашай-Шеркеш Республикасында, экевимиз де ногайлардынъ регионаллык ямагат организацияларын етекшиледик. Болса да властьке, мага коьре, туьрли йоллар ман келдик. Оьзинъиз ойлап каранъыз. Мени властьке сайлаятып, аьдемлер мен обкомда етекши кадрларды аьзирлев мектебин оьткенимди, кайсы ис участогында эм кайсы аьллерде де куллыкка не ягыннан да аьзирленгенимди билетаган эдилер. Казмагомед Зейнадин увылы ман ювык таныскан заманда, оны куллык аьсеринде коьргенде, мен онынъ баьри етимислери де оьзининъ уьйкен ис суьерлигине таянган басшылык сапатлары ман байланыслы экенин анъладым. Мендей аьдемлерди басшы, пайдалы менеджер болув уьшин коьп йыллар уьйреткенлер, а Казмагомедке етекшидинъ талабын табиат оьзи савгалаган эди. Ол аьли бала шагыннан алып, аьр бир каьпиктинъ кайтип табылувын билген эм оьзининъ ис аьрекетинде, абыттан абытка, басамактан басамакка керекли сулыпты, билимди йыйнай берип, ис дережесининъ баскышы ман оьрге ымтылган. Ол сондай яшав мектебин оьткен, сондай бай яшав сулыбы болган каьмбил ясуьйкенлер эм кара куллыкшылар, абырайлы етекшилер эм специалистлер онынъ окытувшысы болганлар. Мине кимлерден ол аьдем бир академияда да алып болмастай билимлер алган! Онынъ аьр заманда да аьдемлерге пайдалы болмага эм кабыл этилинетаган карарлар уьшин оьзине яваплыкты алмага аьзирлиги онынъ болымлыклары, ашык таза эси, акыл оьткирлиги эм аьрекетлик пен ойлап болувы, яс пан да, карт пан да эм туьрли социаллык аьллеринде яшайтаган аьдемлер мен де аян ис эм ийги катнасувлар туьзип болувы ман байланыслы эди.
Район аькимбасы болып ислеген заманында онынъ социаллык маьселелерди шешуьвде эм боьтен де ногайлардынъ миллет кызыксынувларын яклавда уйгынлавшы эм етекши болымлыклары айлак та яркын коьриндилер. Аьлиги заманда районнынъ оьктемлиги болып саналатаган 450 орынлы «Ногай Эл» балалар бавынынъ янъы меканы аьдемлерде айырым куьезди тувдырады, сондай мекан элимиздинъ кайсы бир мегаполисин де ыспайламага болаяк. Буьгуьнлерде «Ногай Эл» балалар бавы уьйкен билимлендируьв комплекси, 21-нши оьмирдинъ мектебке дейим балалар билимлендируьв учреждениеси болып саналады, мунда балалар, тербиялавшылар эм канагатлав куллыкшылары уьшин баьри керекли шартлар да туьзилген. Сондай баска куллыклар баьриси де Казмагомед Зейнадин увылынынъ уьйкен куьш салув аьрекети мен яшавга шыгарылган.

Сол ок заманда республика Аькимбасынынъ карарына коьре Оькимет республика муниципалитетлерине йиберилетаган финанс карыжларынынъ йорыгын туьрлентеди, сонда районларга шыгарылатаган дотациялар оьлшеми заьлимдей кемитиледи. Бу зат туьзилген аьллерди авырландырады. Районга йиберилмеге керекли дотация карыжларын налоглар йыюв аркасы ман яппага деп кенъес этилинеди. Уьйкен кыйын салув аркасы ман налоглар йыювды бир неше кере арттырмага амал табылады. Сонынъ уьшин аьдеттегиден баска шараларды коьрмеге, бизнести ясыртын аьрекет аьллериннен шыгармага, налогларды тоьлеттирмеге туьседи. Бу баьри амаллар да биревлерге ярамаган да болар, неге десе район аькимбасы властьтинъ муниципаллык органларынынъ куллыгын каты критикага йолыктырып турды. Болса да, 2017-нши йылдынъ басына Казмагомед Зейнадин увылы туьзилген борышларды кемитуьв бойынша оькимет беттен туратаган маьселединъ бир кесегин шешпеге эм федераллык программмасына Червленные Буруны маданият уьйи мен «Айланай» патшалык халк йыр эм биюв ансамблининъ меканларына капиталлык ярастырув ислерин юритуьвди киргистпеге амал тапты. Бу ерде мен Дагестан Республикасында сол йыл федераллык орталыгынынъ аркасы ман карыжланатаган капиталлык ярастырув ислерининъ программасына киргистилген 10 маданият уьйлери арасыннан экеви Ногай районыннан экенин белгилемеге суьемен.

Казмагомед Зейнадин увылы аьрекет эткен заманда Нариман, Куьнбатар, Ленин авылларында янъы мектеб меканлары курылдылар, Орта-Тоьбе авылында мектеб курылысы басланды, Кумлы эм Кара-Сув авылларында курылып басланган балалар бавларынынъ меканлары тамамланды. Терекли-Мектеб авылдынъ Кадрия атындагы, Кара-Сув, Калинин, Эдиге, Орта-Тоьбе авылларындагы мектеблер меканларына ярастырув ислери оьткерилди. Спорт пан каьрлев уьшин район орталыгында спорт залы курылды. Районнынъ йоллар тармагы оьрленген, район орталыгынынъ орамларына, Нариман авылына баратаган йолга асфальт тоьселген, Куьнбатар, Орта-Тоьбе, Кумлы, Ленин авылларынынъ йолларына капиталлык ярастырув ислери юритилген. Райондагы Кумлы, Кара-Сув, Батыр-Мурза, Червленные Буруны авылларын газификациялав бойынша коьп куллыклар этилинген. Соны ман бирге Казмагомед Янбулатов район орталыгынынъ коьркин ийгилендируьвге де заьлимдей куьш салган. Айырым маьне эстеликли ерлерге берилген, айтпага, Уллы Аталык согысы йылларында ян берген аьскерши-ердеслердинъ эстелиги, ногай халкынынъ Баьтирлер аллеясы, яй кинотеатрынынъ меканы эм сондай баска меканлар эм ерлер янъыртылды. Онынъ заманында патшалык ногай драма театры да туьзилген.

Казмагомед Зейнадин увылы оьз халкын бек суьйген, тувган Ногай шоьллигине айлак та бек алал аьдем эди. Ол алдынгы район хозяйстволарынынъ ерлери Ногай районынынъ яшавшыларынынъ кулланувында калсын деп уьйкен куллык эткен.
Ол эндигиси Дагестан Республикасынынъ авыл хозяйство эм тамак-азык промышленность министрининъ орынбасары болып ис аьрекетин бардырган аьсеринде де, тувган шоьллигининъ маьселелерин мутпаган. Болса да, ога тез арада оьзининъ чиновник куллыгын койып, толы кепте ямагат исине урынмага туьсти. «Мине аьли меним мырадым толды, мен бос, эркин, эндигиси оьз ян байлыгымды беркитуьв уьшин куллык этпеге боламан», – дейтаган эди ол бизге, ямагат организациясы бойынша йолдасларына. Онынъ юриткен ямагат ислери акында хабарымды армаган бардыраяктан алдын ол мага кайдай болып коьринетаганы акында язбасам соьзим толы болмаяк. Казмагомед Янбулатов оьз халкынынъ тарихин, ногай эпосын бек аьруьв билетаган эди, солардынъ энъ де белгили дегенлерин ол яттан билген, тынъламага суьйген эм бирерде оьзи де бурынгы йырларды йырлаган. Онынъ коьнъил ашыклыгы, соьзгерлиги, ийгилик йоравшы хасиети кайсы бир аьдемди де оьз есирине алган. Ногайлар, халктынъ тарихи, маданияты, аьдетлери акында ол сондай суьйимлиги эм сенимлиги мен хабарлайтаган эди, бизди танымайтаган эм бизден узак болган, ногайларды бир де билмейтаган аьдемлердинъ оьзлерининъ юреклеринде де оны тынълаганда ногай халкына уьйкен сый туватаган эди. Бала шагыннан поэзияга, адабиатка, тарихке тувган онынъ суьйимлиги сонъында маданият учреждениелерининъ маьселелерине, яратувшылык пан каьрлейтаган аьдемлердинъ, сав оьнер коллективлерининъ куллыкларына ян йылувлыгы ман эс этуьвинде коьринип алатаган болган. Казмагомед Янбулатов оьнери бар балалардынъ талабын колтыклавга айырым маьне берген, ол маданият эм спорт балалар учреждениелерин оьрлентпеге шалыскан. Ким оьзининъ кайратлы иси, спорт эм яратувшылык уьстинликлери мен ногай халкын данъклатканы уьшин оларды савгалав ниети мен ол байыр саваплык шараларын да оьткерген. Кара халктынъ ишиннен шыккан Казмагомед Зейнадин увылы саният ваькиллерине, язувшыларга, окытувшыларга, ясуьйкен аьдемлерге уьйкен оьрметлик пен караган.

Ол ветеранлар козгалысларын тийисли кепте колтыклаган, хатын-кызлардынъ эм яс-явкадынъ ямагат организацияларынынъ куллыгына эм керексинуьвлерине эс берген, ярлы аьдемлерди де оьрметлеген, олар ман саьатлеп хабарламага, оьзининъ сырлары, ойлары ман боьлиспеге амал тапкан.
Казмагомед Янбулатов хасиети мен шаир кимик эди, ол поэзияды, табиаттынъ ыспайлыгын суьйген, Ногай шоьллиги эм соны ман байланыслы баьри зат та ога баалы эди. Ол оьзининъ ойлары эм шоьлдеги яшавды туьрлентуьв бойынша уьйкен планлары, исши аьдемлер акында саьатлеп кызувлы хабарламага уста эди. Соны ман бирге ол оьзининъ хабарларын белгили шаирлердинъ ятлавлары ман ярасыкламага амырак болган. Ол мектеб программасыннан баьри де ятлавларды яттан эсинде саклаган, Кадрия Темирбулатова ман Расул Гамзатовтынъ ятлавларын суьйген, юрек телезуьви мен баьри ногай домбырашыларды тынълаган, ногай халк саз алатлар оркестри мен бек оьктемсиген.
Оьзининъ уьйкен эм татым аьелине аявлы кепте, оьзининъ суьйимлигин ясырмай караган, аьр бириси акында ак юрегиннен каьр шеккен, неге десе ол бала шагыннан алып уьйинде энъ уьйкен эр бала болып оьскен. Оны анасы яслай уьйкен болмага, оьзининъ ювыкларынынъ, карындасларынынъ, кишкей инисининъ бактылары уьшин яваплы болмага уьйреткен. Сонъында аьр бирисининъ оьз аьели, балалары, уныклары, йиенлери болганына да карамастан, Казмагомед олар уьшин атасындай абырайлы эди. Ол анасын бек аявлаган, ога оьз яшавындагы баьри заты уьшин, балаларды оьстиргени уьшин айлак та бек разы эди. Анасына деп онда оьзи язган поэмасы да болган. Бир кере ол соны мага да окыган. Анасына онынъ багыслаган соьзлери мага солай да бир ийги болып коьринди, солар басыннан энъ ызына дейим яныма кирип, юрегимди Казмагомед уьшин оьктемликке эм куьезге толтырды. «Муны мен тек ялгыз бир оьз анама багыслаганман эм баска биревге де бермеекпен, язганымды оьзимнинъ юрегимнинъ янындагы кисемде саклайман», – деди ол меним сол поэмады баспаламага берейим деген тилегиме.
Яшавынынъ ызгы йылларын Казмагомед Зейнадин увылы толы кебинде ямагат куллыгына, ногайлардынъ миллет-маданият автономияларынынъ аьрекетин белсенлетуьвге багыслады. Россия ногайларынынъ федераллык миллет-маданият автономиясын туьзуьвге онынъ эткен байыр косымына баа беруьв кыйынлы. Ойлап каранъыз, Россия Федерациясында 190-нан артык миллетлер яшайдылар, олар туьзген эм аьрекет этип турган 1600-ден арткан миллет-маданият биригуьвлери бар, солардынъ арасында тек 19 халк оьз федераллык миллет-маданият автономиясын эсапка алувга ыхтыяр алган, солардынъ ишинде Россия ногайлары да. Коьп йыллар узагында эм коьп кере ногай ямагатынынъ етекшилери организацияды федераллык оьлшеминде эсапка алдырмага шалысканлар, ама аьр заман да олардынъ тилеклери кабыл этилинмей келген. Казмагомед Зейнадин увылынынъ йигерлиги эм оьткирлиги етимиске еткерди, олай дегеним, 2015-нши йылдынъ 15-нши кырк кийик куьнинде РФ юстиция министерствосы Россия ногайларынынъ федераллык миллет-маданият автономиясын эсапка алды.
Россия ногайларынынъ федераллык миллет-маданият автономиясы туьзилген сонъ оьз миллет баскалыгымызды саклав, тувган тилимизди, маданиятымызды эм тарихимизди уьйренуьв эм саклав яктан илми негизин туьзуьв бойынша куллыктынъ янъы кезеги басланды. Казмагомед Зейнадин увылы коьп заманын, байыр карыжларын ювык эм алыс шет эллердеги ногай диаспоралары ман байланыс тутув эм биргелес аьрекет этуьвди беркитуьвге шыктажлады. Экономикалык катнасувлардынъ Евразия организациясынынъ ОО советининъ председателининъ орынбасары бола турып, ол халклар ара оьлшеминде миллет-маданият автономиялары ара экономикалык биргелес аьрекет этуьвининъ соравлары ман каьр шеккен. ФНКА председателининъ ис орынында куллык этип баслаганлы биринши куьнлериннен алып, Казмагомед Янбулатовтынъ белсенлигин коьрип оны федераллык толтырувшы эм законодательли власть органларынынъ эксперт туьркимлерининъ аьрекетине киргисттилер. Ол коьп кере туьрли делегациялар сырасында халклар ара конференцияларга эм шараларга баратаган эди. Соны ман бирге ол оьзининъ баьри йол карыжларын да оьз кисесиннен тоьлегенин белгилегим келеди, неге десе Россия ногайларынынъ федераллык миллет-маданият автономиясынынъ аьрекетине патшалык бир кере де бир карыж да шыгармаган, организация тек оьз взносларына аьрекетин бардырган эм бардырады. Казмагомед Янбулатов каерге барса да, ким мен йолыкса да дайым да: «ногай халкы Россиядынъ бирлиги эм боьлинмеслиги уьшин!» – деп айтып белгилеп турган.
Бизге оьз халкынынъ яшавын наьсипли эм тийисли этпеге ак юрегиннен шалыскан аьдемди йойганымыз бан яраспага бек кыйын эм авыр. Ол Терекли-Мектеб авылын тек Россиядынъ тувыл, савлайы дуныя ногайларынынъ маданият эм ян-коьнъил орталыгы этпеге мыратланган эди.
Ол шынты мусылман, динге ак юрегиннен сенетаган ногай, Уллы Кудайымыздынъ алал кулы эди. Бу дуныяда яшай турып, оьз еринде ислам динин беркитуьв уьшин аз куллык этпеди. Ол район орталыгында, республикадынъ бас каласы Махачкалада, тувган авылында межигитлер курылысында белсенли ортакшылык эткен. Онынъ аьрекети мен Терекли-Мектеб авылында имам Абу Ханифа атындагы дин медресеси ашылган. Халк арасында динге сенимликти беркитуьв ниети мен район орталыгында Мухаммад пайхамбардынъ (Алла оны разыласын эм саламласын) тири заманында кулланган, эндигиси баьри мусылманлар уьшин уллы асабалыкка айланган алатларын аькелдирип коьрсетти. Сол куьнлер тек Ногай районынынъ тувыл, Россиядынъ баска регионларыннан келген конаклар уьшин де уьйкен эстен кетпес байрам эди!
Казмагомед Зейнадин увылындай аьдем акында эскермеге ярайды эм эскермеге керекпиз, ога оьз дуваларымызда тийисли оьрмет этип, онынъ ак ниетли ислери акында эсте тутпага тарыкпыз, ол зат онынъ эстелиги алдында бизим борышымыз. Дагестаннынъ Муфтийи шейх Ахмад Афанди де онынъ акында йылы соьзлерин айткан. Мине соьйтип мен оны коьргенмен эм таныганман, сондай болып ол тек меним тувыл, ама баьри де ога разы эм оны ювык таныган эм билген аьдемлердинъ эслеринде калаяк.
Алла рахмет этсин! Аминь!
М.Санглибаев,
Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Ногай районын туьзуьвши эм сонынъ биринши аькимбасы.