Йыл сайын 9-ншы Май куьнинде Уллы Енъуьв байрамы белгиленеди. 76 йыл оьтти Уллы Аталык согысы кутылган заманнан бери, ама эстелик бизди тагы да халкымыздынъ йигитлигине эм кайгылы куьнлерге кайтарады. Йыл сайын Енъуьв куьнин белгилеп, элимиз оьз ветеранларына (оькинишке, олар йылдан-йылга азаядылар) сый-оьрмет этеди. Давда ян берген олардынъ йолдасларына уллы уьнсиз эстеликлер бизим шет-кырыйсыз элимиз бойынша оьктемлик пен турадылар. Биз фронтшылардынъ сыпатларына тиклеп караймыз эм кайдай болган экен олар сол кайгылы йылларда деп коьз алдымызга келтирмеге шалысамыз.

Сол авыр йылларда туьнегуьнги кеделеримиз аьскершилер болдылар, тувган еримиз уьшин оьзлерининъ байыр яваплылыгын сезип. Солардынъ бириси – Кельдимурат Койлакаев (суьвретте).
Ол 1920-ншы йылдынъ 20-ншы июнинде бай колында ялшы болып оьмирин суьрген Абубекердинъ аьелинде тувган. Онынъ атасы сол заманда туьзилген доьрт колхозларынынъ бирисининъ председатели болган. 2- нши классты окып битирген уьйкен кедесине: «Ислемеге заман етти. Сен керек аьелинъе, колхозга», – деди. Он эки ясындагы кеде эм онынъ дослары – Коьшманбет Мансуров, Абдулганий Дильманбетов, Мурзав Шандиев эгин-кырларда уьйкенлер мен тенъ куллык эттилер: оьгизлер эм туьелер егилген арбалар ман ер айдадылар, аслык шаштылар, кыс мезгилинде малга карав эттилер.
Ама билим алувга ымтылыс парахатлыкта коймады. Уьш йылдан сонъ, 1935- нши йылда, дослар оьзлери мен тенълес кызлар Таьшуьв Дильманбетова, Базархан Сариева Терекли-Мектеб авылына келдилер, сынавларды оьтип, 4-нши класс окувшылары болдылар. Мектеб директоры сол заманда татар миллетли эр аьдем – Великеев эди. Окытувшылар да туьрли миллетли, суслы шырайлы, ама бек зейинли эдилер. Балалар интернатта турдылар, оларды туьрли саз алатларда (домбыра, кобыз эм с.б.) ойнап уьйрететаган эдилер. Мунда солай ок хор, оркестр бар эди, спорт ярыслары да озгарылатаган эдилер.
Школады биткеннен сонъ, атайым Батыр-Мурза авыл советининъ председатели болып куллык этти. Согыс басын ол Сибирьде Томск каласында йолыкты, мунда ол коршаланув заводында кыйын салган. Фронтка ол оьз эрки мен кетти. Сибирьде туьзилген отызыншы айырым лыжно-стрелковый бригада сырасында бригада Брянск областининъ Севск кала туьбинде экинши гвардиясынынъ кавалериялык корпусынынъ 11-нши дивизиясына косылды. Каты согысувлар ман сол вакытта бизим аьскерлер фронттынъ сол кесегинде арт тая эдилер. Тынышлыкта яшаган коьп яшавшылар душпаннан эрек кашканлар. Кельдимурат-атайым тез-тез эскеретаган эди сол куьнлерди. Сондай бир куьн орыс миллетли яс кыскаяклы колларында кишкей аданасын алып барады. Арып, баскалардан ярдам этпеге тилейди, ама баьрисининъ оьз кайгысы бар эди. Кельдимурат кыскаяклыга языгы ийип, душпаннынъ оты астында 3 шакырым ерди балады колларына алып оьтти, сонъ йолда шыккан аьскерлик коьлигине мингизип йиберди. Кыскаяклы коьзлеринде коьзяслары ман: «Сав болынъыз, акай. Мен сизди бир де мутпаякпан», – деп кайта-кайта айтты. А акай оннан тек 2-3 яска уьйкен эди.
Коьп авыр сынавлардан оьтпеге туьсти ногай яска. Фронтта атайым миномет эсабын онълавшы болган, сол заман онынъ сержант деген дережеси бар эди. Согысувлар, яраланувлар, госпитальлерде ятув, тагы да согысувлар…
«Давда энъ авыр – ол кесек оьтпек пен боьлискен, бир шинель мен ямылган дослардынъ ян бергени», – дейтаган эди ол уныкларына, фронт досларын эске туьсирип. Бир полкта болган татар миллетли йолдасы Шевкет Ибрагимов давдынъ сонъында яраланып, госпитальге туьсти. Коьп заман олар ара байланыс йойылды, эм тек 20 йылдан сонъ олар бир-бирисине мен йолыгыстылар, сонъ бир-бирисине хатлар язып турдылар, конакка да бардылар. Разылык соьзлер мен эскереди ол медсестра кыскаяклы Мария Ивановна Толоконниковады. Курск туьбиндеги согысув акында ол «от казаны» – дейтаган эди. Сонда катнасканы уьшин ол Кызыл Юлдыз ордени мен, йогары главнокомандующийден разылык хат пан савгаланган.
Кельдимурат Польшады эм Германияды явдан босатувда катнаскан, сонынъ уьшин «Варшавады босатув уьшин», «Берлинди алган уьшин» медальлер мен савгаланган.
Атайым оьз дивизиясы эм корпусы ман оьктемсийтеган эди. Экинши гвардиялык корпус генералы Доватор 41-нши йылдынъ декабрь айында ян берген эм Палашка авылы касында койылган. Генерал Крюковтынъ басшылыгы астында корпус Подмосковьеди, Смоленщинады, Белоруссияды, Польшады, Германияды явдан босаткан. Корпуста 36 миллетли аьскершилер оьз борышын толтырганлар. 49 аьдем Совет Союзынынъ Баьтири деген атка тийисли этилдилер, 20 аьдем Данък орденининъ кавалерлери болдылар. Солардынъ сырасында – бизим ердесимиз Алимхан Асанов. Бир полк сырасында атайым ман болганлар Булат Владимир Андреевич, корпус штабынынъ начальниги генерал Плиев, артист Юрий Никулин, Магомед Акбаев эм баскалар. Дайым да болган эри – генерал Крюковтынъ касында ян косагы – йырлавшы Лидия Русланова. Ол аьскершилер алдында тез- тез концертлер коьрсететаган эди. Боьтен де ярайтаган эди аьскершилерге онынъ данъклы «Валенки» деген йыры. Оны ол Данъклы 9-ншы Май куьнинде рейхстаг туьбинде озгарылган байрам концертинде йырлаган. Кельдимурат сав яшав оьмири бойынша сол наьсипли куьнди эсинде саклады. Согыстан сонъ экинши гвардия кавалериялык корпус СССР-га берилген Куьнтувар Пруссияда, Кеннигсберг (Калининград) каласында ерлескен.
45-нши йылдынъ куьзинде атайым уьйине кайтты. Ога Терекли-Мектебте райком инструкторы ис орынында куллык этуьвди тапшырдылар. Мунда атайым келеекте онынъ ян косагы болган Салимет Манкаева ман йолыгысты. Ол авыл советинде паспортшы болып куллык этетаган эди. Оны ман бас косып, ол 39 йыл наьсипли болып яшады. Аьелде 9 бала, 25 уныклар тувып-оьстилер. Баьри балаларына да ол билим бермеге шалысты, оьзи де олардан арт калмаска куьш салды. 1953-нши йыл ол Грозный каласында йогары партиялык школасын окып битирди. 1967-нши йылда ол очно окыйтаган кызы Альмира ман бирге Хасавюрт авыл хозяйстволык техникумынынъ экономикалык факультетин окып битирди. Кайсы ис орынында ислесе де, Кельдимурат Койлакаев тапшырылган иске савлай янын берип аьрекет эткен. Колхоз управляющийи, колхоз председатели, ис ресурслар бойынша уполномоченныйы, УОС-та участок начальниги – бу ол кыйын салган ис орынлардынъ кайбиревлери. Тийисли тыншаювга шыкканнан сонъ да ол бос олтырмады: район Ветеранлар советининъ председатели, суд заседатели, ногай газетамыздынъ штаттынъ кырындагы хабаршысы болып аьрекет этти. Онынъ куьш-куватлыгы куьллегендей эди, уныклары уьшин ол – ийги коьрим. Билимлиги ягыннан да ол куьшли эди. Олардынъ аьр соравына толы яваплар, керек ерде маслагатын да беретаган эди. Ол коьп бурынгы ногай эртегилерин билетаган, домбырада ногай сазларын усташа ойнайтаганлардынъ бириси болган. Боьтен де разы ога уныклары оьз коьрими мен тербия бергени уьшин.
Дагестанга Чечня ериннен террористлер шапкынлык эткен заманда атайым айткан: «Керексе, алдыларына карсы шыгарман, колыма савыт-садак алып» эм ол соьзин тутар эди, неге десе ол шынты эр аьдем эди.
Ногай район ериннен фронтка 2500 аьдем кеткен: ногайлар, орыслар, кумыклар,казаклар, украиншылар, эрмелилер, мышыгызлар. Оннан 900-ге ювык аьдемлер кайтпады. Коьп йыллар узагында Кельдимурат Койлакаевтинъ етекшилиги астында район Ветеранлар совети давга кетип ян берген, сес-хабарсыз йок болганларды токтастырув бойынша куллыклар юриткен. Атайым эм баьри согыс ветеранларына ак юректен разыман. Олардынъ аьр бириси, коьрсеткен йигитликлери дайым да эсимизде тураяк.
И. Кулумаева.