Белгили ногай шаири, бард С.Карагуловтынъ 70 йыллыгына ________________
Быйыл 25-нши канътар айында халкымыз арасында оьзининъ аьлемет лирикалы йырлары ман белгили ногай шаири, бард Сейпудин Мустафа улы Карагуловка тувганлы 70 йыл толаяк эди. Анъсыздан ябыскан аявсыз мараз 4 йылдынъ аргы ягында оны да арамыздан замансыз айырды. Тек ол бизи мен эндиги де бардай, неге десе (оьнерли аьдемлердинъ оьмири сондай) онынъ шыгарган ийги йырлары буьгуьн де йырланадылар эм эндиги де йырланаяк.
Сейпудин Карагуловты (эл ишинде баьри де ога Сейпув дегенлер) 1980-нши йыллардынъ ызыннан алып ювык таныганман. Сол йылларда ол тек Карагас авылында тувыл, сав Ногай районында болар, бириншилерден арендага ер алып, оьз алдына эгиншилик хозяйствосын туьзди. Ол кайсы заманда да оьз алдына ислемеге суьетаган аьдемлерге эркинлик бермеге керек дейтаган эди. Шырайы ман биринши карастан суслы, коьп соьзсиз аьдемдей болып коьринген Сейпудин коьнъили мен бай, ашык, конаксуьер инсан болып шыкты. 1990-ншы йыл язлыкта мен Карл Маркс атындагы совхозына командировка ман келгенде, ол мени мен оьзи танысып, уьйине конакка шакырды. Ас-сув ишкен сонъ, колына кобызын алып, оьзининъ йырларын йырлады. Йыр соьзлери кобыз анъына косылып, уьй ишиннен авторды да, мени де кыр кенълигине, ава эркинлигине алып кетти. Сол заман меним эсиме белгили композиторымыз Яхья Кудайбердиевтинъ: «Биревлердинъ йырлары буьгуьн язылса, эртен мутылып калады.
С.Карагуловтынъ йырлары авызыннан шыкты ок, эл авызына тез коьшеди. Тап соьйтип Тайбат Кирейтовадынъ язган йырларын да халк суьйип йырлайды», – дегени туьсти. С.Карагулов сол куьн мага конак эсабында берген ярым саьатлик «концертинде» «Коьк юлдыз болып» (халк арасында «Турналар» деп белгили), «Айсылув», «Ак мойшак» эм баска белгили йырларын йырлады.
С.Карагуловтынъ мени мен катнасувында бир кужыр исти белгилемеге суьемен. 1989-ншы йылда Дагестан китап баспасында «Яслардынъ тавысы» деген ногай авторларынынъ ортак йыйынтыгы шыккан эди. Сонда меним де бир кесек ятлавларым киргистилди. Сол китаптен мен Сейпудинге де биревин язып берген эдим.
Бир куьн куьзде С.Карагулов редакцияга келди (ол, аьдетке коьре, редакцияга куьзде эм кыста келетаган эди, язлык пан яз – онынъ эгиншилик иси кайнаган заман болган). Ол тувра мен олтырган боьлмеге кирди. Сейпудиннинъ сыпаты бир аьлемет, оьпкелеген кисидикиндей эди.
– Сен, Ханов, неге аьне китаптеги бир ятлавынъды «Йырлайды Гнатюк» деп атагансынъ? – деди ол мага бирден. – Сол ятлавынъ аьруьв язылган, соьз йок, тек не уьшин Гнатюкты кыстыргансынъ, анъламайман.
Дурысында, сонынъ маьнеси булай эди. 1987-88-нши йылларда язылган меним бирер ятлавларым сол замандагы белгили эстрада йырлавшысы Николай Гнатюк пан тувра байланыслы болды. 1987-нши йыл куьзде мен онынъ «Малиновый звон» деген йырын радиодан тынълаганымда ок, анъы, соьзлери эм Гнатюктынъ аьлемет тавысы ман юрегиме терен кирип кетти. (Бу йырды оьзим де йырлайман бирерде). Сол бир йыр мени коьнъиллендирип, бир неше лирикалык ятлавларымды яздырды. Соьйтип мага себеп болган, коьнъилиме бир кесекке канат коскан йырлавшыга сый этип бир ятлавымды «Йырлайды Гнатюк» деп атадым. Ол булай басланады:
Сисе туьсли эм йинъишке авада,
Конъыравы отлы шыктынъ козгалар.
Сен кетерсинъ босагадан ак танъда,
Елемикли сокпак шоьлге созылар…
Неге экенин билмеймен, сол ятлавымнынъ аты Сейпудин Карагуловка айлак та ярамапты экен. Мен ога анълатаяк болып шалыстым.
– Йок. Аьши, сен неге «Йырлайды Асият Кумратова» (А.Кумратовага багысланган ятлавым бар) яде «Йырлайды Коьшманбет Зарманбетов» деп язбайсынъ? – деди ол. Мен аьли «Гнатюк йырлайды, Ногай шоьли йылайды» деп сага багыслап ятлав язаяк болып турман, – деди ол ушыны ман да ашувланган юзи мен.
Мен онынъ соьзининъ бавын анъладым. Тек болса да бизге бир ийги окытувшымыз Мурзадин Османовтынъ айтатаган: «Шынты оьнер, ол кайсы миллет болганына да карамастан, баьрине де ортак» деген соьзлерин ога еткерип болмадым. Соннан бир неше йыллар оьткен сонъ, С.Карагуловтынъ сол соьзлеринде куьна йок, ол мага яс шаир болган саялы «ал деп сен оьз халкынъдыкы, халкынъ уьшин куллык эт» деген насихатын бергенин билемен. Бу ерде, элбетте, С.Карагуловтынъ оьз халкына алаллыгы, тувган шоьллигине суьйимлиги терен болганлыгы сезиледи.
1988-нши йыл ол замандагы «Ленин йолы» газетасында С.Карагуловтынъ ятлавларын бир бет этип баспаладылар. Сонынъ уьстинде: «Юрегин буьлкилдетип, коьнъилин куьлтиретип, сезимлерин сеслетип язады оьз ятлавларын сосы автор. Бу затты сиз оьзинъиз де анъларсыз, онынъ поэзия дуныясы ман танысканынъызда», – деп язувлы эди. Мен сол заман онынъ язган ятлавлары ман биринши кере кенъ таныстым. Окыганда ок автордынъ коьнъилинде шынты шаир сезимлиги барлыгын эследим.
Арба йоллар – эстелик,
Шоьл тоьсинде созылган.
Оьлен басып, от басып,
Бу куьнлерде мутылган…
Анъламаган сезимим,
Уьнсизликке оралган.
Йыллар, йыллар, йолавшы,
Сонъгы куьнге ымтылган.
(«Ойлар»).
Яде мине сыдыралары:
Сокпагымнынъ шакыраган сырлары –
Тогайымнынъ тоьсиндеги йырларым.
Йылларымнынъ сагынышлы толкыны –
Алыстагы турналардынъ сеслери.
(«Оьмир занъы»).
С.Карагуловтынъ ятлавларында айырым бир караногай топырагынынъ язлык йылувы, шоьлликтинъ куьзги куьрсинуьви, ногай кыздынъ аьруьвлиги эм автордынъ бу баьри аявлы затларга да уьйкен суьйимлиги янга якын тиеди. Онынъ кайсы бир ятлавында да авторга келисли енъил мунъшылыгы да сезиледи.
1990-ншы йыллардынъ басында С.Карагулов оьзининъ «Нива» автомашинасы ман бизди эгин кырларын коьрсетпеге аькетти. Коькек айынынъ булытлы, ама йылы эм тынык бир ийги куьни эди. Эгин майданларынынъ бирисинде трактор да ислеп турганын коьрдим. Биз автомашинадан туьскенде, ол мага:
– Коьресинъме, иним, мен кырда соьйтип оьз алдыма ислемеге суьемен. Мунда эркинлик, бирев де сага йогарыдан оьзининъ властин коьрсетип: «Эй, сен кайда?» – демейди, ойларынъ да бузылмайды, коьнъилинъ де. Тувган ер аьдемге берекет, янына куьш береди. Ерди аявлап та, сонда дурыс куллык этип те билмеге керек. Лев Толстой да ерде оьз алдына ислеген. Табиат эм яратувшылык бир-бирине бек келисли, бир-бириси мен гармонияды тувдыратаган анъламлар, – деди сонда ол юрегиндеги ойлары ман боьлисип.
Ол оьзининъ сол соьзлерине алал болып калды. 1970-нши йылларда Новочеркасскта мелиоративлик институтын окып кутарган сонъ, сав яшавын ер аьрекети мен озгарды.
С.Карагулов оьзининъ баслапкы «Коьк юлдыз болып» деген эм энъ ызгы «Туьн кызы» деген йырлар йыйынтыкларын шыгарувында мени катнастырды. Биринши китабин 1995-нши йылдынъ увыт айында Терекли-Мектеб авылындагы белгили фотосуьвретши Владимир Уразакаевтинъ увылы оьз уьйинде ашкан киши типографиясында баспадан шыгарды.
Экинши эм сонъгы китаби Махачкалада 2014-нши йылда «Дельта-пресс» издательствосында баспаланды. Сонынъ алдында ол мага уьйге келди. Бу китабиндеги йыр текстлерин ога меним увылларым йыйнап бердилер, оьзим кирис соьзин яздым. Соларды аькетпеге келгенде, ол суьйинип, эки кедеди де тенъ кепте разылап:
– Сизинъ кыйынынъыз, йигитлер! Уьйкен кеделер болынъыз! – деди.
Кеделер уьйкен болдылар. Тек Сейпудин-агав оьзи аьли де кавдырап картаймай, акылы да, анъламы да толы заманында топырак болды да кетти. Коьнъилинде коьтерилип турган коьп йырларын язбага уьлгирмеди. Тек язганлары эл эсиннен кетпеген, эндиги де биздеги яхшылыкларда, радиодан занъырайды, социаллык тармаклары бойынша бир аьдемнен баскасына йибериледи. Аьли янъыларда Ватсапптагы бизим мектеб йолдасларымыздынъ куьбине С.Карагуловтынъ «Ногайлар» деген йырын автордынъ йырлавында алынган видеосы ман бирге мени мен мектеб йылларында бир класста окыган, Солтанбек эм Солтахан Аджиковлардынъ тувган карындасы Сакинат йиберипти. Сонынъ астына ол булай деп язган: «Бу йырдынъ соьзлери – Солтахан Аджиковтыкы. Солтахан – меним аданасым, ол Черкесскте яшайды. Сейпудин Карагуловтынъ йырлаганын бу видеода коьргенде, коьнъилиме солай да аьруьв болды. Ол аданасымнынъ досы эди».
С.Карагулов хыйлы ногай авторларынынъ соьзлерине йырларын язган. Онынъ экинши «Туьн кызы» деген китабине туьрли йылларда йогарыда белгиленген ногай шаирлериннен оьзгелей, Куруптурсын Бариевтинъ, Сраждин Батыровтынъ, Мурат Авезовтынъ, Магомет Кожаевтинъ, Фарида Сидахметовадынъ, бу сыдыралардынъ авторынынъ соьзлерине язылган йырлары да киргистилген.
Сейпудин Карагулов акында макаламды бир йыл ога савкат этип берген китабимдеги соьзлерим мен кутармага суьемен: «Дуныя ахыры узын. Аьдем оьмири кыска. Тек уллы Кудайымыз дайымга. Оьнеринъ оьрден йиберилген яхшылыктай ярык. Кыйынынъ таза. Коьнъилинъ май куьниндеги авлактай кенъ. Эсейгенинъди сезбессинъ – йырларынъ ясартар. Ялгыз болмассынъ – халкынъ йырлатар».
М.Ханов.
Суьвретте: С.Карагулов.
