Умар Ваисовка – 70 яс. Дережелерин айтпасам да, боьтен де Ногай районынынъ яшавшылары оны бек аьруьв таныйдылар: айтылган композитор, йырлавшы, Дагестан республикасынынъ ат казанган артисти. Бу соьзлердинъ артында – онынъ сав оьмири, ис аьрекети, ердеги яшавы.

Умар Ваисовты ногайымыз номай болып орынласкан ерлерде танымаган аьдем бар болса, сол аьдем кайзаман болса да бир заман онынъ бир йырын сама эситкен болар. Айтпага, Кадриядынъ соьзлерине язылган «Аьзиз анам» деген йырды («Екти тиреп онъ колыма, туьн- лерде куьтсем хабар…») ким билмейди? Бу кенъ белгили йырдынъ анъынынъ авторы – Умар Ваисов. Сол йыр аьли 1970-нши йыллардан алып аьр бир ногай авылында суьйип йырланады. Хатын-кызлар байрамында, Ана куьнинде, бизим аналардынъ тувган куьнлеринде, коьп яхшылыкларда. Дурысында, бу йыр аьлиги замандагы халкымыздынъ йыр классика жанрына кирген йыр деп те айтпага болады. Тагы да сол ок Кадриядынъ соьзлерине Умардынъ язган «Ногайым» («Ох, Ногайым, оьзден ерим, ойларымнынъ бавлары…») деген йырын ким эситпеген?..

Умар Давлен улы – Уллы Аталык согыстан сонъ тувган балалар несилиннен (ол Кумлы авылында 1949-ншы йылдынъ 4-нши караша айында тувган). Согысты белгилеп айтувым неге экен десенъиз, онынъ аталары сол уьйкен давга сав аьели мен кеткенлер сырасыннан боладылар. Уьйкен атайы Оьтегул давга дейим авылда туьеши деп белгили болган. Согыс басланганда Оьтегул тувган Аталыгын саклавга оьзи эм 7 кеделери мен бирге кеткен. Сонынъ ялын от пан яллаган кырларыннан Умардынъ атасы Давлен бир колын алдырып кайткан. Сол бир колы ман ол домбырада ойнап, халк эпосларын йырлап эм кара соьзи мен хабарлап та айтатаган эди. Ваисовлардынъ тукымы домбырашылар болганга, Умар да сол «казанда кайнап» оьскен. Умардынъ, онынъ эки инилерининъ, уьш карындасларынынъ анъга, йырга аваслыгы уьйкен болганнан себеп, олардынъ баьрининъ де тавыслары аьруьв йырлавшылар деп саналадылар. Музыкантлар Умардынъ оьзининъ тавысы солай да бек аьруьв, оны баритон тавыслы йырлавшы деп таныйдылар. Сол тавысы уьстинде ол кайтип ислегени акында хабар алдыда болар.

У.Ваисов йогарыда белгиленгенлей, бала заманыннан алып анъга амырак болып оьскен. Ол аьли мектебтеги окув йылларында кобызда, гитарада ойнаган. Умар 4-нши класска шыккан заманда, 1959-ншы йылда, Кумлыга ювыктагы Шелков районыннан Нарбике Муталлапова аьели мен эм колтыгындагы кобызы ман коьшип келеди. Ол замандагы авыл яслары, яшавшылары уьшин ол уьйкен куьезли ис эди. Авылга телевизор, телефон деген затлар, электроярыктынъ оьзи де аьли етиспеген, кешелерде куллыктан сонъ баьриси де кобызшы янына йыйылысадылар. Яслар арасыннан Нарбикединъ кобызында биринши болып, элбетте, Умар ойнап уьйренген.

– Ол аьли мектебте окыган йылларында гитарада ойнап уьйренеек болып, почта ман гитарада ойнап уьйретуьвши китап яздырып алган эди, – деп эскереди сонъында сав яшав узагы онынъ янында ян косагы болып келетаган Нарбике Муталлапова. – Соны ман оьзи яп-ялгыз ойнап уьйренди. Бизде мектебте сол йылларда аьлемет ийги окытувшы бар эди Анвар Муратович Амиров деген. Ол кумык миллетли эди, оьзи Кумлы авылда турып ислеген. Анвар Муратович бизди коьп затларга уьйреткен. Айырым оьнерли окувшылар ман да куллык юриткен. Солардынъ ишиннен Умар айырым билимли музыкант эм йырлавшы болып шыкты. Ол оьзининъ биринши «Кумлы авыл яйнайды» деп аталган йырын Джалалдин Шихмурзаевтинъ соьзлерине уьйкен классларда окыйтаган заманда язган. Оьзи йырлаган. Сонъында ол бизди, доьрт кызды, гитарада ойнап уьйретеек болып коьп шалысты. Аьр кеше сайын Умар, ийинине гитарасын артып, авыл ишине шыгатаган эди. Биз, яслар, оны ман бирге кешелерде шоьлге де барып, тап туьнге дейим ол йыллардагы суьйикли йырларымызды йырлаганмыз.

У.Ваисов 9-10-ншы классларды Терекли-Мектеб авылдынъ А.-Х.Джанибеков мектебинде Шатемир Мунгишиев, Кезибан Алиева эм коьп баскалар ман бирге окып кутарган.
Мектебтен сонъ 1967-нши йылда ол йылларда халкымыздынъ биринши билимли медиклерининъ бириси Ахмат Сулейман улы Арслановтынъ шакырувы ман Ногай районыннан бир кесек яслар ман бирге Дагестан медициналык институтына окувга туьседи. Болса да, Умар бу йол оныкы тувыл экенин тез анълайды эм 1968-нши йылда Дагестан авыл хозяйство техникумына туьседи. Сонда ол эстрада саз алатлар ансамблин туьзген эм сога оьзи етекшилик эткен.

Умар Ваисов кайсы заманда да, каерде де анънан айырылмаган. Сол суьйимлиги ызында оны Дагестан патшалык пединститутынынъ музыка-педагогикалык факультетине окымага аькелди. Мунда ол сол замандагы оьнерли дагестан анъ усталарыннан ийги билим алмага уьлгирген. Сол йылларда ол оьзининъ йогарыда белгиленген баритон тавысын беркитуьв уьстинде кешеси-куьни ислеген. Сонынъ акында Умар оьзи бизге бир кере хабарлаганы эсимде калган. Тавысын беркитуьв уьшин ога онынъ окытувшыларынынъ бириси ишиндеги прессти катырув керегин маслагат эткен. «Соны ман мен дайым да айырым спорт коьнигуьвлерин толтырувымды куьн йосыгыма киргиздим», – дейтаган эди ол.
Пединститутты 1979-ншы йыл кутылган сонъ, оны Ногай районынынъ Червленные Буруны авыл орта мектебине анъ дерисининъ окытувшысы этип йибередилер. Мунда Умар Давлен улы кыска заман ишинде окувшылардан айырым эм окытувшылардан айырым хор коллективлерин туьзген эм район бойынша оьткерилетаган каравларда 1-нши орынды алган.

1980-1983-нши йылларда Нарбике Арслан кызын Куьнбатар авыл орта мектебине директор этип беркитуьв мен байланыста Умарга да сонда окытувшылык аьрекетин юритпеге туьскен. Мунда да ол окувшылардан эм окытувшылардан хор, вокал коллективлерин туьзеди.

1983-нши йылда район орталыгына келедилер: Нарбике Арслан кызы районнынъ маданият боьлигин басшылайды, Умар Давлен улы А-Х.Джанибеков атындагы орта мектебинде окувшыларды анъ эм йыр дерисине окытады.

Сраждин Батыровтынъ баславы ман «Айланай» фольклор-этнографиялык ансамбли туьзилгенде, У.Ваисов сонынъ аьрекетинде белсенли катнасатаганлардынъ бириси болады, ол Сраждинге уйгынлав соравларын шешуьвде де аз ярдам этпеген. Ансамбль катнасувшылары ман бирге туьрли ерлерде конакта болган.

Сонъында баьрине де кыйынлык аькелген перестройка, рынок реформалары йыллары басланды. «Айланай» ансамбли уьшин де енъил болмаган заманлар эди. 1994-нши йылда ансамбльдинъ художестволык етекшиси Насипхан Шамбилова кеткен сонъ, сол яваплы куллыкты 2011-нши йылга дейим Умар Ваисов юритти. 2008-нши йылда ансамбльге патшалык статусы берилди. 2011-нши йылда ансамбльди онынъ увылы Мурат етекшилеп баслады, оьзи оьнер коллективтинъ музыкалык етекшиси болды. Бу ягыннан ол коьп биювлерди салмага ярдамын эткен.

2005-нши йылда Умар Ваисовтынъ йырлары, «Бийикте йырлайтаган юлдызлар» деп аталып, ол замандагы ДР Халк Йыйынынынъ депутаты Эльмира Кожаевадынъ ярдамы ман Махачкалада дуныя ярыгын коьрген. Сонынъ иштелигине композитордынъ белгили ногай шаирлери Гамзат Аджигельдиевтинъ, Суюн Капаевтинъ, Кадрия Темирбулатовадынъ, Мурат Авезовтынъ, Магомет Кожаевтинъ, Солтанбек Аджиковтынъ, Фарида Сидахметовадынъ, Куруптурсын Бариевтинъ, бу сыдыралардынъ авторынынъ, аьпенди Абдулкерим Ганиевтинъ эм баскалардынъ соьзлерине язылган йырлары ноталары ман бирге киргистилгенлер.

У.Ваисов соны ман бирге район еринде биринши видеооператорларынынъ бириси болып та саналады. Сол 90-ншы йылларда ол Ногай районы еринде болып озган коьп эстеликли оьзгерислерди, байрамларды, концертлерди видеокамера ман алганын коьплеримиз коьргенмиз. Айтпага, 1995-нши йылда Ногай орманлык хозяйствосынынъ алдынгы етекшиси, РФ ат казанган орманшысы Адильхан Янмурзаев (Алла ога тынышлык берсин) бизим газетадан бу сыдыралардынъ авторын, фотохабаршы Адильгерей Аджиевти (яткан ери ярык болсын) эм Умар Ваисовты шакырып, орманлык хозяйствосынынъ 30 йыллыгына багысланган материаллар аьзирлеткени эсимде. Биз сол йыл шилле айы ишинде район ериндеги баьри лесничестволарда болдык, аьр бир орман куллыкшысы ман йолыгыстык. Сол материалларды биз газетамыздынъ бир неше номерлеринде баспаладык, У.Ваисов бир неше видеокассеталарын толтырган болар. Соьйтип, сол йылларда ол алган 80 видеокассеталар баьриси де буьгуьнлерде компьютердинъ каты дискине коьширилгенлер эм районымыздынъ видеоархивининъ бир кесеги болып саналады.

Аьелининъ, оны ман ювык аьллескен аьдемлердинъ айтувлары ман, Умар Давлен улында «Айланайга» уьйкен суьйимлик болган. Сол суьйимлиги оны «Насихат» деп аталган йыр язбага (соьзлери де, анъы да оьзиндики) канатландырган.
Яслыгымнынъ энъ яйнаган язлары,
Юрегимнинъ эш соьнмеслик отлары,
Йырларымнынъ энъ ярасык сырлары,
Сизге болсын,«Айланайдынъ» кызлары.
Мен басымды алдынъызда иемен,
Сизди суьйип, баьринъизге тилеймен:
«Халкымыздынъ оьнер данъкын сиз, кызлар,
Мынъ оьмирге коьтергенин суьемен»…

Ол ансамбльдинъ художестволык етекшиси болган йылларында сонынъ катнасувшыларынынъ баьрисининъ де суьвретлерин ясаткан. У.Ваисовтынъ заманында ансамбльдинъ репертуары янъы биювлер мен толысты. Айтпага, Махачкаладан хореограф Гаджи Кадиевти шакырып, «Караногай» деген йыр-биюв композициясын салдылар. Бу композиция бизим ата юртымыз акында, ол ансамбльдинъ репертуарында оьзине тийисли орын алган. Оннан сонъ тагы да Махачкаладан хореограф Мурат Мусаевти шакырып, белгили ногай композитор эм йырлавшы Арсланбек Султанбековтынъ «Ногай Эл» деген йыры бойынша сол ок атлы биюв композициясын салдылар. М.Мусаев муннан сонъ «Ок атувшылар» деген биювди де салмага коьмек этти. Бу биювге кийимлерди, окларды, крым ногайларынынъ анъларын Умар Давлен улы оьзи йыйыстырып кайтадан туьзген. Сол ок «Крым ногайларынынъ биюви» деген биювге кызлардынъ аякларына кийилетаган агаш баьпишлерди, анъды да оьзи аьзирлеген. «Ногайский район» МР алдынгы аькимбасы Рашид Аджигайткановка йолыгып, онынъ коьмеги мен ансамбльге янъы кийимлерди аьзирлеткен. «Айланайдынъ» 25 йыллыгына 2010-ншы йылдынъ карагыс айында фото- суьвретши Владимир Уразакаев пен бирге ансамбльдинъ тарихинде онынъ биринши буклетин туьзип, баспадан шыгарттырган. Сонынъ кирис соьзин ол оьзи язган. Сол кирис соьзининъ ишинде ансамбль акында У.Ваисов: «Айланай» ансамблининъ яратувшылыгы яны ман яс, ол ярык саьвлели эм яшавга суьйимлик сезимге толы. Сол оьнердинъ булаклары бай ногай миллет маданиятынынъ таьвесилмес казнасыннан басланадылар. Соларды ансамбльдинъ коллективи таза булак сувындай аявлап, тоькпей-шашпай аьдемлерге алып барады», – деп язган. Менимше, «Айланай» ансамбли эндиги де эм армаган да болган шаклы сонынъ катнасувшыларынынъ эм аьрекетшилерининъ арасындагы бир сырада Умар Ваисовтынъ да аты эм тукымы тураяк.

Умар Ваисов коьпйыллык маданият аьрекети уьшин «ДР ат казанган артисти», 2014-нши йылда «Дагестан коьнъили» деген баргы ман савгаланган. Ога Россия Федерациясынынъ маданият министерствосынынъ «Маданиятта етискен етимислери уьшин» деген белгиси де тапшырылган.

– Мен ога бек разыман, ол мени кайсы заманда да, баьри ерде де анълап келген, ол болмаган болса, мен сол шаклы йыллар етекши болып ислеп те болмас эдим деп эсиме келеди, – дейди ян йолдасы Нарбике Арслан кызы. – Менимше, ол – алал йолдас, ялган соьйлеп болмайды, эгер соьйлесе, оьтириги шыгып та калады. Оннан сонъ ол – уьйшиликте де, ис орынында да куллыкшы аьдем. Онынъ колыннан келмеген ис йоктыр: оьзи уста, оьзи электрик, механик, бавшы… Азбардагы аьр бир теректи, шешекейди келисли кепте карап оьстирер.

…Йыллар кетерлер, оьмирлер оьтерлер. Ногай шоьллигининъ уьстинде янъы язылган йырлар занъырарлар. Тек сол йырлардынъ арасында композитор Умар Ваисовтынъ энъ белгили йырлары да халкымыздынъ эстеликли шатлык куьнлеринде, уьйкен байрамларында йырланаягына шек тувмайды. Тувмайды, неге десе сол йырлар оьлимсиз, солар шоьллигимиздинъ юлдызлы туьнлерине, куьн саьвлели куьндизлерине, онынъ аьдемлерининъ яшавына эм янларына синъгенлер.

М-А.Ханов.