22-нши июнь – Уллы Аталык согысы басланганлы 80 йыл______________
…Шык астында шешекейлер тынганлар,
Пограничник колын созды соларга.
Тек немислер кофе ишип болганлар,
Люклер ашып, кирген олар танкларга,
Баьри зат та тыныклыкка берк авып,
Савлай ер де коьмилгендей уйкыга.
Ах, ким билген, тынышлык пан бу давдынъ
Арасында калганын бес такыйка!..
(Степан Щипачев, 22 июнь 1941 йыл)
Бу коьпте язылган ятлавдынъ мен тек эки шувмагын коьширдим. Соны окыганда, аьр кимнинъ эсине яздынъ энъ де узын эм аьне-мине сонынъ рахатлыгы анъсыздан соьнмеге санавлы заман калып турган куьни туьседи.
Мен неше кере де 22-нши июньде эртерек турганман эм сол куьнги яз танъы кайсы йылда да сондай да тынык, таза шыклы эм яйма-шуваклы болып атувын эслеп келемен. Тек сондай ийги куьн элимизге бир кере Азраил маьлиектен де уьйкен эм авыр казады куйып салганына ынанып болмайман. Мен аьр заман да сол куьн эртен куьнбатар якка бир кесекке бурылып токталаман. Сол яктан, неге десе элимизге узактагы Буг йылгады оьтип, ал деп фашист самолетлары, сонъ танклары, топлары эм аьскершилери киргенлер. Душпаннынъ самолетлары сол куьн, элбетте, бизим Ногай шоьлимизге дейим етпегенлер (солар Белоруссия, Украина эм Россиядынъ коьп калаларына бомбаларын таслаганлар). Болса да, соннан бир йыл оьткен сонъ, 1942-нши йылдынъ 4-нши октябринде, бизге де еткенлер эм меним тувган Терекли-Мектеб авылымды бомбалаганлар. (Сол себептен мен бу ерде немец самолетларынынъ суьвретин ерлестирмеге токтастым. Коьрсинлер аьдемлер соларды тагы да эм билсинлер, мутпасынлар бир де авыл-элимиз басыннан оьткерген кыйынлыкты).
Брест беркитпеси душпан аьскерлери мен бир айдан артык заман согыскан. Соны явдан коршалаган йигитлердинъ арасында Сырт Кавказ халкларынынъ ваькиллери де болганлар, олардынъ ишинде ногайлар да. Тек аьли уьшин бизге олардынъ атлары белгисиз болып калады.
22-нши июньде элимиздинъ куьнбатар япсарларында немец-фашист аьскерлерине карсы биринши согысларда Терекли-Мектеб авыл яшавшысы, согыс ветераны, алдынгы пограничник Николай Уточкин де катнаскан.
Бизим коьплеген ердеслеримиз согыстынъ биринши куьниннен энъ ызгы куьнине дейим куьрескенлер. Олардынъ арасында Халмурза Кумуков Совет Союзынынъ Баьтири (оьлгеннен сонъ), Алимхан Асанов уьш те «Данък» согыс орденлерининъ толы иеси, Абдулла Байтемиров пан Джанарслан Алиев (оьлгеннен сонъ) Ленин орденлери мен савгаланганлар. Сталинград урысынынъ йигерли катнасувшысы Абдулкерим Эдильбаевтинъ аты эм тукымы Мамай тоьбедеги аьскершилик данъклыгынынъ мемориалында дайымлыкка язылган. Согыс ветераны Кошманбет Кидирниязов 1945-нши йылда Москвада оьткен Енъуьв парадында катнаскан. Юзлеген ердеслеримиз давдагы йигитликлери уьшин согыс орденлери эм медальлери мен савгаланганлар.
Уллы Аталык согысы басланганлы 80 йыл толып туры. Биз сол куьн согыска кеткен баьри кардаш-тувганларымызды, авылдасларымызды, танысларымызды эскеремиз. Бизим Ногай районымыздан 2 мынъга ювык аьдемлер сонынъ отлы йолларыннан тувган уьйлерине кери кайтпадылар. Алты юзге ювыгы кайтып келип, оьз авылларын, ерли хозяйстволарды аягына тургыздылар эм оьрленттилер. Буьгуьнлерде районымызда согыс катнасувшыларынынъ бириси де калмаган. Олардынъ соьнмес согыс баьтирлигин эм оьмирлик эстелигин, Тувган Эли уьшин коьрсеткен йигитлигин оьрметлеймиз.
Аьли де мен мектебке барганша, 60-ншы йылларда, анам атама: «Буьгуьн 22-си экен, буьгуьн дав басланатаган куьн», – дегенин эситкенмен. Сол ок заман бир кесекке экеви де оьткен согыстынъ авыр куьнлерин, сога кетип, кери кайтпаган кардаш-ювыкларын, авылдасларын, кавгадан келгенлерди эскеретаган эдилер. Соьйтип, сол куьн уьйкенлер аьр бир авылда эм аьр бир уьйде эткенлер, неге десе согыс бир уьйди эм бир аьелди де айланып оьтпеген. Бу эскеруьвим эсимде дайымга калган эм биз, совет йылларынынъ балалары, соьйтип Уллы Аталык согысты юреклеримизде саклап келемиз. Ол аз десенъиз, неше кере де тетем мен авылдасларга бара калсак (мен бала заманымда тетем мен юретаган эдим), бир уьйде, эгер пишелер йыйыла калып, ким ди бирев согысты эскерсе, олар бузылып коьзясларын суьрткенлерин коьп коьргенмен.
Йок эндиги сол абайлар, тетейлер. Орамымызда давда болган 30-га ювык согыс катнасувшыларынынъ биреви де калмаган. Кетеди заман. Аспанда оьткен кус шынжырындай таркайды алыста йыллар. Быйыл эндигиси 22-нши июнь куьни бизге 80-нши кере айланып келип туры. Мереке. Кайгылы мереке. Кайгылы эм эстеликли. Уллы Аталык согысты билетаган, соны оьрметлейтаган, сонынъ асабалыгын саклап келген энъ ызгы аьдем яшап турганша эстеликли.
Магомет-Али Ханов.
