Аьдемнинъ яшавы – аьлемет. Аьдем оьзи де аьлемет деп ойлайман, неге десе бакты оны кайдай аьллерге аькелсе де, ол оьз яшавынынъ иеси болып, аьдиллик пен, алаллык пан яшамага амал табады. Соьйтип туьзиледи инсанлардынъ бактылары. Аьел аьдемнинъ яшавында уьйкен орын тутады. «Уяда не коьрсенъ, ушканда да соны этесинъ» деген соьзлердинъ акыйкатлыгына баьримиз де шайыт болып турамыз. Арслан эм Саниет Муталлаповлардынъ аьелинде Нарбийке балалардынъ уьйкени эди. Балалыгын Нарбийке Арслан кызы йылувлык пан эскереди.

– Атам МТФ етекшиси эди, анам – сыйыр савувшы, олар сав куьн куллыкта, биз, балалар, уьйде каламыз, кешелерде аспандагы юлдызлар меним эсимде балалыктынъ яркын эскеруьви болып калган. Кырда ятамыз, атамнынъ хабарлары кулагыма шалынады, онынъ куьшли сеси кешки авада баскаша эситилинеди, мага коьре, сол да кештинъ аьлеметлигин куьшлендиреди. Коьз алдымда коьплеген юлдызларга толган аспан. Танъда ата-анам куллыкка кетедилер, мен уйклап каламан, – деп хабарлайды хатын. Анасы Саниет Муталлаповады танымайтаган аьдемлер аз болса ярайды, ол Ногай шоьлинде биринши хатын-койшы, Дагестан Республикасынынъ ат казанган малшысы болган.

Кызалак Шешен Республикасынынъ Коьгий авылында мектебке барып, уьш класс окыйды. Сонъында Муталлаповлардынъ аьели Кумлы авылына коьшеди, мунда кызалак 8-нши классты битиреди. Кайдай ийги соьзлер мен ол эскереди мектебте окыган йылларын, суьйикли окытувшыларын – Сталинбек Муллаев, Исрапил Нургишиев, Бурлиянт Аджибекберова, Сеперхан Савкатова.
– Яп-яс, ыспайы, билимли окытувшыларым меним эсимде дайымларга калган, олар мени билим йолына да салып, яшав сырларын да ашканлар, – деп эскереди Нарбийке Арслан кызы. 10-ншы классты битирип, Нарбийке Муталлапова кыймасы Альмира Сабутова ман бирге Кумлы авылына ислемеге келедилер. Эки кыздынъ дослыгынынъ хабары да бар. Кумлы авылында 5-6-ншы классларда окыганда, Нарбийке Муталлаповадынъ окытувшысы Анвар Мурадович Амиров окувшыларды Куьнбатар авыл мектебининъ окувшылары ман таныстырган, сол заманда Нарбийке мен Альмира кыймаслык тутканлар, мине онлаган йыллардан бери сол кыймаслык йылдан-йылга беркленеди. Сол да яшавдынъ бир аьлеметлиги деп ойлайман. Альмира Сабутова интернатка тербиялавшы болып туьседи, Нарбийке Муталлапова пионервожатая болып ислейди мектебте. Сол йыл Кумлы авыл мектебине ислемеге Бийке Кулунчакова, Сакинат Аджигеримова келдилер.
– Ийги заманлар эди, баьримиз де бирге авылда болган баьри шараларда катнасамыз, – деп эскереди хатын.
Яшав алдыга барады, Нарбийке Арслан кызы 1967-нши йыл Дагестан патшалык окытувшылык институтынынъ филология факультетине туьседи. Нарбийке Арслан кызы – яратувшылык аьдем, онынъ сол касиети, оьнери окыган йылларында да белгиленген, 5 йыл узагында ол институттагы биюв ансамблинде катнаскан эм коллектив пен бирге савлай Сырт Кавказды айланган. Нарбийке Арслан кызы институтта окыган йылларын эскергенде, белгили ногай аьлими Джалалдин Шихмурзаевти эсине алады. Нарбийке Муталлаповадынъ оьткирлигин, билимлигин коьрип, сол затларга эс берип, ол кызга аспирантурага окымага туьспеге деп маслагат этеди. Сол заманларда ата-анадынъ айтканыннан шыкпайтаган болган балалар, анасы кызын узакка кетеди деп ойлады ма экен, болса да тунъгыш баласынынъ авылга кайтканын суьйди. Окув ошагын битирип, ол Кумлы авылына орыс тил эм адабиат дерисининъ окытувшысы болып аьрекетин баслайды. Оьзи ислеп баслаганда, яс специалист авылда биюв ансамблин туьзеди. «Шаьбден» ансамблинде Муталлаповлардынъ уьш кызлары да бийийтаган эди. Бу биюв коллективи мен Нарбийке Арслан кызы туьрли ерлерде сахнага шыккан. Соьйтип, бириншилей болып, ол Сраждин Батыров, Залимхан Зинеев эм баска белгили йырлавшылар ман танысады. Сраждин Батыров кызлардынъ «Ак шалув» деген биюв мен Махачкалада фестивальде катнасканын коьрип, кайтип куьшли суьйингенин де эскереди Нарбийке Арслан кызы.
Авыл ясы Умар Ваисов пан аьел курады Нарбийке Муталлапова, эри Махачкала каласында музыкалык факультетине окымага туьседи эм яс аьел калага коьшип кетеди. Окытувшы маданият министерствосында сокырлар уьшин китапханага ислемеге туьседи. Каерде де яваплылык пан ислеген хатын, белгили йырлавшы Кошманбет Зарманбетовты шакырып, шара уйгынлайды. Йырлавшы «Каплангерей» йырын йырлаганда, баьриси де сукланып тынъладылар.
Мен Нарбийке Арслан кызы ман соьйлегенде, онынъ кайтип ногайша соьйлегенине, кайдай такпаклар, айтувлар, бурынъгыдан калган соьзлерди кулланып соьйлегенине сукланмай болмайман. Институтта окыган йылларда, кызды кумык тил куьбине киргистпеге суьедилер, болса да Нарбийке Арслан кызы сол затка макул болмай, ногай куьбин туьзеди. Соьйтип, ол оьзин ногай халктынъ кызы экенин билдиреди. Тувган тилине суьйимди Ногай шоьли, ата-анасы эндирген кыздынъ янына, юрегине, сол суьйим йылдан-йылга куьшленип, хатыннынъ янын кыйнайды, ол шоьлдинъ оьрленгенин суьйип, онынъ маьселелерин шешпеге яшав бойынша ымтылып келеди.
1980-нши йыл Ваисовлардынъ аьели шоьлге кайтадылар, баслап бир йыл узагында Червленные Буруны авыл мектебинде окытувшы, сонъында Куьнбатар авылында мектеб директоры болып ислейди Нарбийке Арслан кызы. Мектебти уьш йыл узагында етекшилейди ол, мунда ол яшав эм ис сулыбын йыйнайды. Сонъ Нарбийке Арслан кызына яваплы эм кыйынлы борыш бериледи – районда маданият тармагын коьтермеге. Соьйтип, Нарбийке Арслан кызы Ногай район маданият управлениесин етекшилейди.

– Кыйынлы эди, ислемеге амаллар аз эди, бары-йогы бир баян, бир микрофон, – дейди ол. Сога коьре, ога баьри куьшин, билимин, оьткирлигин кулланып, аьрекетлемеге туьсти.
Яшав эм ис бойынша ногайымыздынъ бу зейинли аьдемлери Бальбек Кельдасов, Кадрия, Кошманбет Зарманбетов, Сраждин Батыров, Зухра Шандиева ман катыспага туьсти Нарбийке Арслан кызы Муталлаповага. – Олардынъ кайбириси – алтын, халкымыздынъ кетпес кайгысы, толмас йойымы, – деп коьзяслар ман эскереди оларды ол. Аьлиги заманга дейим Ваисовлардынъ архивинде сакланады сол аьдемлер мен суьвретлер, Кошманбеттинъ, Сраждиннинъ язган хатлары. Кошманбет коьп маслагатлар беретаган эди маданият управлениесининъ етекшисине, олар сенетаган эдилер, Нарбийке Арслан кызы маданиятымызды оьрлендируьв ниет пен коьп куллык этер, ногай халкынынъ маданият тармагын тийисли дережеге коьтерер деп. Солай да болды, Нарбийке Арслан кызы Муталлаповадынъ бизим маданиятымызды коьтеруьвге салган уьлиси уьйкен деп айтсам, янъылыс болмас.
Ваисовлардынъ аьели – яратувшылык аьел. Умар Давлен улы Ваисов – белгили йырлавшы, онынъ биревдикине де усамайтаган сеси коьплеген йыллар шоьл бойынша занъырайды. Мурат Ваисов – фольклор-этнографиялык биюв «Айланай» ансамблининъ етекшиси, талаплы музыкант, яратувшылык инсан ата-анасынынъ йолын алып барады.
– Сизинъ аьелинъиз – яратувшылык аьел, кыйын ма сондай аьелде яшамага, ислемеге? Мурат буьгуьнлерде маданият тармагында оьз атын айттырган аьдем, ана болып, сиз оны ман оьктемсийтагандырсыз, яратувшылык аьдем болып, кайдай катнаслар аранъызда? Ойларынъыз бир болама яде ис бойынша эрисуьвлер де болган заманлар да расама? – деген соравды бермей де болмайман.
– Яратувшылык аьел яман деп айтып болмайман, биз бир-биримизден коьп затларга уьйренемиз, бир-биримизге маслагатлар беремиз. «Айланай» ансамбльдинъ туьзилуьвининъ басында турдык. Сраждин уьйкен куллык этти, онынъ касында турган аьдемлер де бар эди. Солардынъ ишинде – Яхья Кудайбердиев. Ол биринши киши оркестр туьзди, буьгуьнлерде сол коллектив патшалык статусын алып, савлай дуныяды айланган. «Айланай» ансамблине баьримиз де куллык эттик. Сол ойымызды, партия райкомы коьтергишледи. Зинаида Анвар кызы Коштакова оьз коьмегин этти. Сол заман коьплеген чиновниклердинъ капыларын аштык. Аллага шуькир, буьгуьнлерде сол эткен исимиз эш кетпеди.
Мурат пан оьктемсиймен, оьз орынында ол коьп ислер этти. Коллектив пен ислеп болады, ансамбльге автобус алынды, куллыкшылардынъ кыйын акы коьтерилди. Сол куллыклар етекшидинъ аркасы ман этилинеди. Ис бойынша эрисуьвлер кашан да болады. Меним ойым бир-бирде баскаланады. Мурат коьп затларга кеспи яктан карайды, сога коьре эрисемиз, – дейди Нарбийке Арслан кызы.
Меним алдымда – оьз халкын, Ногай шоьлин суьйген кыскаяклы. Онынъ ойлары аьли де коьп, аьли де онынъ юреги яллайды ногайы уьшин. Нарбийке Арслан кызы ясларга маслагатшы болып, яманлыктан, кирликтен оларды сакламага суьйип яшайды. Оьзининъ сыйлы мерекелерининъ бирисин карсы алып, ол яшавдынъ туьрли туьсли куьнлерине, уныкларына, аьвлетлерине суьйинип турады Умар-акай ман бирге. Мен онынъ оьткир, шебер тилин, кыйынлыкларга берилмевлигине, акыллылыгына сукланып, аьр дайым да сый ман карайман. Эм бу яшавдынъ аьли де коьп йылларын йорап, баьри уьстинликлерди де сагынаман.
Г.Бекмуратова.
Суьвретте: Нарбийке Муталлапова увылы Мурат пан.