«Айтадылар, биз оьлгеннен сонъ, бизим кевделеримиз ерге айланаяк, мен сога ынанмага аьзирмен, неге десе меним каным тоьгилип, алынган ерде мен юрегим мен дайымларга калаякпан». Акыйкатлыгы да бар. Бу сыдыралардынъ авторы ким экенин ушыны ман да билмеймен, окувшылар арасында сыдыраларды таныганлар табылмага да боладылар, ама мен бир шексиз де, соларды Уллы Аталык согыста болган инсан язгандыр деп ойлайман.

Уллы Аталык согысы. Мынълаган аьдемлердинъ яшав оьмирлери курманлык болдылар, сол заманларда тайпалардынъ тамыры соьнген ерлер де болганлар. Баьри халк тек Уллы Енъуьвди ювыклатув уьшин куьшин салып турды. Кеше демей, куьндиз демей, дав майданларда да, тылда да аьдемлер ис аьрекетти бардырганлар.

1942-нши йыл. Согыстынъ авыр заманлары. Сырт Кавказга фашист шапкыншыларынынъ каарланып турган заманы. Соларга карсы турув ниет пен Орджоникидзевский ВКП (б) крайкомы район эм кала комитетлерине ерлеринде партизан отрядларын туьзбеге буйырык береди. Сол санда Караногай районы да (аьли Ногай районы) бар эди.
Тарих бетлерин актарамыз, сол партизан отрядынынъ сыраларында болган ердеслеримиздинъ эскеруьвлери коьп затлар акында айтадылар. Сырт Кавказда немец фашистлери 44-нши аьскерининъ коршалавын урып, Грозный каласынынъ кара алтын байлыгына шапкынлык эттилер. Оннан сонъ Ставрополь крайынынъ берекетли ерлерин алмага ниетлери бар болган. Сол йылларда Ставрополь крайынынъ коммунистлер партиясынынъ комитетин етекшилейтаган М.Суслов тез аьрекетте, бар берекетти немец-фашистлерине алдырмас уьшин, малды, йыйылган аслыкты баска ерге йибермеге карар алады.
Сол заманларда партизан отрядлары Караногай районынынъ кубыла ягындагы буйратларынынъ янларында ерлеспеге керек болганлар. Соны уйгынлав ислер Караногай райком партиясына борыш этилинип салынган.
Фашист шапкыншылары бизим якларга ювыклап келуьвиннен де коркпай, аслык йыюв оьз йорыгы ман бардырылды, Бошан эм Сары-Су авылларынынъ тоьгереклеринде баьри партизан отрядларына деп азык аьзирленген базалар курылганлар.
Аьр бир отрядтынъ (Орджоникидзевский крайкомынынъ туьзилисине киретаган кала эм авыллар бойынша туьзилген) оьзине карав уьшин беркитилген ер бар эди. Солардынъ туьзилисинде 30-40 аьдем, етекшилери, комиссарлары болган, комиссар борышын райком партияларынынъ биринши секретарьлери толтырганлар.

1942-нши йылдынъ сары тамбыз айынынъ баслапкы куьнлеринде баьри партизан отрядлары да белгиленген ерлерине кетедилер, тек Махач Дахадаев атындагы отряд бир ерге де бармайды (бу Караногай районы бойынша туьзилген отряд). Олардынъ алдыларында баска борыш – Караногай, Ачикулак, Коясыл районларыннан колхоз эм совхоз малларын Дагестанга эм Азербайджанга коьшируьв. Сол заманларда Караногай районында юз мынъ йыныслы койлар, сегиз мынъ уьйкен мал эм коьплеген атлар бар болган. Караногай районында Махач Дахадаев атындагы партизан отрядынынъ туьзилисин кеплев де енъил болмаган. Сонынъ сыраларына киреек аьдемлерди райком бюросынынъ агзалары сайлаганлар (Сол йылларда мунда Ю.Аджиев, А.Инигов, П.Цимбалов ислегенлер).
Сайланган партизан отрядынынъ агзалары алдыларына салынган борышты толтырганлар, олар 1942-нши йылдынъ тамбыз айынынъ биринши куьниннен алып сары тамбыз айынынъ йырмасына дейим 175 мынъ кой, 5 мынънан артык тувар эм 2 мынъга ювык атларды белгиленген ерге коьширгенлер. Сол заманларга, явдынъ тылында ясыртын куллык этпеге деп партия эм комсомол куьплери де аьзирленгенлер. Сол партия организациясынынъ етекшиси этилинип, Нариман авылынынъ ясуьйкени Боранбай Асанов беркитиледи.

Район орталыгы Терекли-Мектебте туьзилген партизан отрядынынъ савыт-садак пан канагатланувы да айлак осал аьлде болган, сол заманларда фашист шапкыншылары кайдай зыян да этпеге болаяк эди. Сол йылдынъ сары тамбыз айынынъ 24-нши куьнинде разведкадынъ билдируьвине коьре, Куьнбатар авылына Кизляр каласыннан генерал-майор Селиванов келгени акында еткереди эм ол Караногай районынынъ Махач Дахадаев атындагы партизан отрядын оьзи мен коьрисуьвге шакырган.
Куьндизге 12 саьатте, куьнбатар беттен кайткан партизанлар Терекли-Мектебке киргенлей ок, немец отрядына йолыгады. Олар болса, баьриси 50 аьдем, яхшы савытланган болганлар. Бу ерде куьшли согыс урыслары боладылар, партизанлар бар савыт-садакларын кулланадылар, сол ерде бир аттынъ аягын яралайдылар эм Неткачев деген тукымы болган партизаннынъ басындагы боьркин теседилер.

Сол йылдынъ сары тамбыз айынынъ ызында немец шапкыншылары савлай Караногай районын бийлеп аладылар. Арсланбек авылында – 700, Кумлы авылында – 300, Терекли-Мектебте – 300 немецлер турдылар. Баьриси сол заман, партизан отрядларынынъ билдируьвлерине коьре, бизим якларда 1300 аьруьв савытланган немец-фашистлери бар эдилер.
Биз йогарыда билдирип кеткен крайкомынынъ буйырыгы ман туьзилген партизан отрядлары ийги согыс савыт-садаклары болмаган болса да, аз куллыклар этпегенлер. Олар немец-фашистлери бизим якларда болганда ашык кумларда болганлар. Сол ерлерде коьп заман турмага амаллар болмаган. Кырк кийик айынынъ 11-нши куьнинде Махач Дахадаев эм Благодарненский отрядлары косылып, баьриси 74 аьдем болган, Кумлы авылында рейд озгармага керек боладылар. Сол заман бу йыйылма отрядты А.Однокозов етекшилеген. Олардынъ авылга ювыклап келуьвин билген немец-фашистлери Кумлы авылын согыс урысларсыз калдырып кетедилер. Терекли-Мектебте 12 куьн узагында болдылар немец-фашистлери. Оннан сонъ олар кетедилер эм баслап, Ачикулак бетлерден ялгыз самолетлар келип, кишкей топлар таслап турганлар. Партизанлар болса, Терекли-Мектебтинъ тоьгерегине, явдынъ танклары келгендей болса деп, бомбалар саладылар. Терекли-Мектебте биринши атылув, Сырт Кавказда фашистлер болып кеткеннен сонъ, 1942-нши йылдынъ караша айында болган. Олардынъ ойларына коьре, мунда болган партизан отрядларын тайдырув болгандыр, ама сол заманларга Караногай районында партизанлардан баскалай, кавалерийский боьлик те болган эм сол бизим ерлерге атувлардынъ бас себеби де болгандыр.
Терекли-Мектеб коьп заманлар биревдики де болмай турды. Партизанлар да, немецлер де калдырып кеттилер, Партизанлардынъ муннан кетуьвининъ бас себеби – гитлершилердинъ атувларын токтатув эди. олар муннан кеткеннен сонъ атылувлар да токтайдылар.
1943-нши йылдынъ басланувы ман Сырт Кавказга совет аьскершилери келгенде партизан отряды шашырайды. Оннан шыккан аьскершилер явдан босатылган авылларды туьзуьвде, курувда катнасадылар. Солар да коьплеген совет аьдемлериндей болып, элди фашизмнен босаткан эм тынышлы яшавды курувдынъ алдында турганлар.
Сол йылларда яшаган аьдемлердинъ хабарларына коьре, (аьли олар оьзлери йок, тек язып калдырган эскеруьвлери бар) партизан отрядында тек эр кисилер болмаган, олардынъ сыраларында хатынлар да болганлар. Аьли Махач Дахадаев атындагы партизан отрядынынъ сыраларында болган, ама белгиленмей калган аьдемлердинъ тукымлары да айтыладылар. Айтпага, Кумлы авылынынъ яшавшысы Совет Камал кызы Байманбетова, партизан отрядында Роза Караева да болганы акында айтып кеткен.
– Мен партизан отрядынынъ сырасында болганлардынъ списогын коьргенде, сейирим калмай болмады, бу сырада Роза Караева да бар эди, мен оны оьзим коьзим мен коьргенмен, ол да атлы юретаган эди. Бир кере ол аттан туьсип, меннен сув да тилеп алган. Согыстан сонъгы йылларда бизим авылда яшады, – деп билдирип кеткен Совет Камал кызы.
Сол сыраларда болганлар (Язу Аджиев те, Бисолтан Курманалиев те, Ариф Урманов та, Равшанбек Мурзаев те. Бизге белгили болмай калган нешев де бардыр. Тек оларга сый эм оьрмет. Аьр бириси –Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысы бизге – аьлиги яшавдынъ несиллерине уьйкен савга – Енъуьв куьнин эткенлер. Олардынъ канлары тоьгилип алынган ерде биз яшаймыз, бизи мен яшайды олардынъ данъкы.
Г.Сагиндикова.
Суьвретлерде: М.Дахадаев атындагы партизан отрядында болган аьдемлер.
(Макаламды аьзирлегенде, уьйкен ярдамын эткен Ногай районынынъ уьлке танув музейининъ етекшиси К.Бальгишиевке, А-Х.Джанибеков атындагы мектебининъ музейининъ етекшиси, окытувшы А.Саитовага разылыгымды билдиремен).