ЗУБАИР АДЖИБАЕВ

Он етинши юз йыллыкта орыс патша администрациясы Сырт-Куьнтувар еринде доьрт приставство туьзеди: Калаус йогарында Калаус-Саблинское, Калаус тоьменинде – Калаус-Джембойлукское, Куьми йылгадынъ аргы ягында – Ачикулак-Джембойлукское эм Караногайское. Караногай приставстводынъ межелери Каспий тенъизининъ ягасына дейим, сырт-куьнбатарда – Куьми йылгасына дейим, кыбла-куьнбатарда – Степной бугор деген ерге дейим (бу куьнлерде ол Ставрополь крайынынъ Нефтекум районынынъ еринде орынласкан) ететаган эди.

Бу приставстволардынъ ишинде энъ биринши болып Караногай приставство туьзилген эм ол солардынъ ишинде энъ уьйкени эди. Онынъ территориясы 1млн. десятин ер болган эм онда 38450 караногайлар эм етишкуьллер яшаганлар. 1828-нши йылдынъ билдируьвине коьре, 3 мынънан артык казан уьйде 19634 аьдем яшаган.

Караногайшыларда 1812-нши йыл – 22698 ат, 1850-нши йыл – 15557 ат, 1892-нши йыл 18773 ат, 1914 йыл – 16650 ат болган. Байлар халктынъ 4 проценти болатаган эди яде баьриси 6000 термелердинъ 255-си бай яшайтаганлар эди. Олардынъ байырында 900 туье (90%), 10 000 ат (70%), 13 406 тувар мал (40%), 90 530 койлар эм эшкилер (55%) бар эди.Соьйтип, 5700 ярлы термелерде яшайтаганлардынъ яде баьри халктынъ 76 процентининъ байырында малдынъ 24 проценти эди.

Караногайлар бес тайпага боьлинетаган болганлар: найман, кыпшак, костамгалы, терки, етишкуьл. Олардынъ коьбиси Кизляр уездинде орынласатаган эдилер эм уездтеги айырым боьликтинъ тергеви астында боладылар. Тарихшилер язганлай, олар тынышлыкта, парахат яшаганлар. Коьбисинше, малшылык пан, Расей калаларынынъ ишинде товарлар тасув ман, согыс беркитпелерге казенный азык еткеруьв мен каьр шеккенлер. Приставствога Ф.Капельгородский етекшилик эткен мезгилде караногайлар Кизляр уездине бойсынатаган эдилер, эм сол заман Кизляр боьлигининъ управлениесин саклавга 5000 маьнет эм судебный следовательди саклавга 2500 маьнет тоьлевлер алынатаган эди. Баьриси ямагат тоьлевлер 1916-ншы йыл орташа 37845 маьнетке еткен. Аьр бир туье уьшин 1 маьнет, тувар мал уьшин 50 каьпик, койлар эм эшкилер уьшин 5 каьпик алынатаган эди. Ярлы аьелден 80 каьпиктен 4 маьнетке дейим, орташа яшайтаганлардан 40 маьнеттен 80 маьнетке дейим, бай яшайтаганлардан 500 маьнетке дейим алынатаган эди. Тек айлак бай яшайтаган 4 терме иелери 600 маьнеттен 800 маьнетке дейим тоьлейтаган эдилер. 1912-1917-нши йылларда Караногай приставствосында кыйын ак алатаганлар саны 78 болган. Айтпага,

Ф.Капельгородский куллык эткен мезгилде администрациядынъ штатлар расписаниеси булай болган:
Караногай участоктынъ етекшиси – 1 аьдем;
Коьмекшилери – 2 аьдем;
Халк казнашысы – 1 аьдем;
Ярдамшы кассадынъ кассири – 1 аьдем;
Халк басы – 1 аьдем;
Куьп старшина – 4 аьдем;
Авыл старшина – 3 аьдем;
Старшиналарда десятниклер – 13 аьдем;
Дуваншылар (тасувшылар) – 19 аьдем;
Аксакаллар (налог йыйнавшылар) – 17 аьдем;
Язувшы – 1 аьдем;
Язувшыдынъ коьмекшилери – 2 аьдем;
Урядниклер – 2 аьдем;
Казаклар саклавшылар – 10-12 аьдем.

Караногайшылар арасындагы доьрт куьп аьриси оьзине бирер старшина, бирер кадий, бирер казнашыдынъ коьмекшисин сайлайтаган эдилер.Он ети аксакаллардан туьзилген туьркимлер аьриси оьз арасыннан тоьлевлер йыйнайтаганды эм ахунды сайлайдылар. Караногайшыларда эки суд болган, биреви – шариат суды, экиншиси – маслагат яде граждан суды. Маслагат судын старшина етекшилейди, эм ол участок етекшисине бойсынады. Шариат судынынъ сырасында эки кадий болган.

Караногайшылардынъ бас тармагы малшылык болган. Солай ок коьмекши тармаклар ман – балык ыслав ман эм анъшылав ман каьр шеккенлер. Соны ман бирге олар юн эм тери асыллаганлар: йыл сайын юн сатувдан – 108 000 маьнет, тери сатувдан 50 000 маьнет казанатаган болганлар. Олардынъ келимининъ уьйкен кесеги мал сатувдан тургызылатаган болган. Орташа баасы аттыкы – 15-30 маьнет, тувар малдыкы 10-15 маьнет, койдыкы эм эшкидики 1-1,5 маьнет, туьедики – 75-100 маьнет эм йогары болган. Караногайшылар йыл сайын ат сатувдан – 168 000 маьнет, тувар мал сатувдан 360 000 маьнет,кой эм эшки сатувдан 420 000 маьнет хайыр алатаган эдилер.

Йогарыда айтылганлай, караногайшылар Кизлярдан Астрахань областине, Ставрополь крайына, Грозныйга, Моздокка эм баска ерлерге юк тасув ман каьр шеккенлер.
Караногайшылар арасында эки класс аян коьринетаган болган: басындагылар – солтанлар, мурзалар; оларга тенъ – кадийлер, аьпендилер, моллалар, оьзденлер; бойсынатаганлар – коьшпели ярлылар, есирлер, байгушлар эм баска ярлылар. Ярлылар, коьбисинше, байларда батрак болатаган эдилер, олардынъ малларын багатаган болганлар. Солай ок ярлы караногайшылар Кизлярдагы байлардынъ юзим бавларында куллык этетаган эдилер.

Оьзекте, бизим берги яктагы аьвелгимизге караганда уьйкен куваныш та сезбейсинъ. Элгезерлер язганлай, «ногайлар – коьшпели халк, малшылык пан каьр шегеди. Олар тез курылатаган эм тез йыйылатаган термелерде яде йыйылмайтаган отавларда яшайдылар. Оьгиз егилген эки тегершикли арбаларда бир ерден баска ерге коьшедилер. Сол ок арбага пишелери де, балалары да олтырадылар, кыскаша айтканда, сол коьликке савлай аьели уьй муьлки мен сыятаган болган.

1774-нши йыл ногайлар, кайсы патшалыкка болса да, бойсынувдан эркин этиледилер эм олар тек оьзлери сайлаган ханга, бийге, мурзага бойсынмага керекли боладылар. Соны ман бирге ногайлар туьрли аьллерден тура Россиядынъ сырасына бир кирип, бир шыгып турадылар. Калай болганда да ногайлардынъ яшавы ызгы заманда дайым Россиядынъ тергеви астында турады.Бир заман коьп санлы, юз мынънан артык аьскери болган куватлы халк коьплеген себеплерден аз санлы болып калады. Сол йылга дейим де аз санлы халклар арасыннан патшадынъ аьскери сырасына аьдемлер алынмайтаган болган. Ама орыс патша, конъысы эллер мен согыстан йоьнъкип, оьзининъ аз санлы халклар алдында алган борышларын бузбага амалсыз болады. Орыс патша шыгарган Указга коьре, аз санлы халклардынъ ваькиллери де оьзининъ аты ман, савыт-садагы ман аьскер сырасында аьрекет этпеге керек боладылар. Сол Указга коьре 40-тан кем аты болган аьдем аьскер сырасына шакырылган. Байлар Шаьмил-аьжи, Юмали-аьжи, Моллали-аьжи, Бекей-аьжи, Баьлтен-аьпенди, Танъболат-аьжи, Зарманбет-аьжи баска ярлыларды савыт-садак пан канагатлап, оьзлерининъ увылларынынъ орынына аьскер сырасына йибермеге болганлар. Сондай аьл кыйыншы халкты карландырады, эм олар коьтериледилер.

1916-ншы йылдынъ 29-ншы (16-ншы) июнинде 10 саьатке Ногай шоьлининъ баьри муьйислериннен де аьдемлер Терекли-Мектебте йыйыладылар. Олар аьким туьзилислерин, саклавшыларды кувадылар. Бу оьзгерислер аьли суд орынласкан администрация меканынынъ эм аьли район полициясы орынласкан ол заман 12 казаклардан туьзилген саклавшылар аьрекетининъ меканынынъ алдында озады. Патша указы ман ерли байлардынъ ниетлери мен разы болмаган аьдемлер сол объектлерди бузгышлайдылар, савыт-садакларды тартып аладылар, аьрекетши меканларга хыйлы зыян келтиредилер. Бу оьзгерислердинъ белсен катнасувшылары, сол ерде болган Казгерей Шураевтинъ айтувы ман, 35-ке ювык аьдем болганлар. Солардынъ арасында Шахтемир Ярболдиев – Бозак авылыннан, Казгерей Аджигереев – Бескол авылдан, Юмалак Эдильбаев – Сары-Су авылдан, Адийис Бошанов – Коккоз авылдан эм баскалар бар эди.

Сол ок куьн болып турган алабалык акында Владикавказдагы аькимлерге билдиредилер. Экинши куьн Терекли-Мектебке Кизлярдан казаклар сотнясы келеди эм авыл-авылдан коьтерилистинъ белсен катнасувшыларын ыслап баслайдылар.

1917-нши йылдынъ 25-нши январинде 1916-ншы йыл Терекли-Мектебте болган бас коьтеруьвдинъ белсен катнасувшыларынынъ куьнасин Владикавказда военный трибунал карайды эм 30 январьде карар шыгарады. Сол карарга коьре Юмалак Эдильбаев эм Кошеряметов Казгерей атып оьлтирилмеге тийисли боладылар. Бас коьтеруьвде катнаскан 25 аьдем Сибирьге 15 йылга суьргинге йибериледи, баскалары туьрли болжалларга тутнакка олтыртыладылар.

Февраль революциядан сонъ Временное правительство сол указды тайдырады эм суд кесилгенлердинъ баьрин де уьйлерине кайтарады. Бу карар 1917-нши йылдынъ 6-ншы мартында алынады. 1916-ншы йыл Караногайда болган тарихли бас коьтеруьв сав дуныяда басланган революционный оьзгерислер мен биргелесип келеди.