Тарих эстелиги_________
Аьжи-каладынъ бойында
Ак каялар туьбинде,
Косылыскан эки сув.
Кобан мынан Йилиншик, –
Экеви де сербет сув.
Сосы ерге аталар,
Аьжи-кала дегенлер.
Кие юртка бурыннан,
Уьйкен оьрмет эткенлер.
Каялардынъ уьстинде,
Конган бурын бу кала.
Ак таслардан курылган,
Аьжи-кала, Ак кала.
Болган экен Ак мешит,
Сол каядынъ басында.
Элгезерлер коьп язган,
Кие ердинъ акында.
Аьжи-кала бойында
Арба йолын коьргенмен.
Кишкейимнен сол ерде
Яланъаяк юргенмен.
Аьжи-кала бойлары,
Аьжи-тогай, кенъ тогай.
Сосы юртта аьвелде,
Яшав суьрген коьп Ногай.
Лял-йоьгерли тогайда,
Мол оьседи емислер.
Тыншаювга токтаган,
Бу ерлерде саьвдегер.
Ак каладан эллерге,
Бурын узын йол болган.
Бириктирип халкларды,
Татымлыкка кол созган.
Аьжи-кала бойында
Бар аьли де арба йол.
«Йибек йолдынъ» кесеги,
Бурын заман болган ол.
«Йибек йол ман» аьвелде,
Коьп керванлар юргенлер
Савдалык пан каьрлевде,
Айкасканлар миллетлер.
Керуьв Кавказ регионлары бурынъгы таварыхлар ман курсалган эстеликли ерлери мен, беркитпелери мен айлак бай. Сондай ерлер Карашай-Шеркеш Республикасында да аз тувыл. Олардынъ бириси Ногай муниципал районымыздынъ Адил-Халк авылынынъ шетинде Йилиншик эм Кобан сувлары айкасатаган ердеги тавдынъ уьстинде бурын заманларда Аьжи-кала деген кие беркитпеси болган. Оькинишке, буьгуьнлерде сол беркитпеден бир зат та калмаган.
Беркитпе сол ерге кайдан шыкканы акында тарихтеги ойларынынъ бирисине ынансак, оны крым ханы курган эм онынъ ишинде ногайлар яшаганлар. Аьжи-кала «крепость паломничества», «святая крепость» деп коьшириледи. Онынъ акында аьли узактагы он етинши оьмирде туьрк элгезери Эвлия Челеби булай язган: «Ол агаштан ясалган уьйкен болмаган доьрткил беркитпе. Ак таслардан курылган кишкей мешит эм татар (ногай) имамы бар мунда. Сонынъ уьшин де ногайлардынъ эслеринде ол Ак мешит болып сакланган. Ол бузылган сонъ он тогызыншы оьмирде онынъ касыннан узак болмаган ерде Беломечетская деген станица туьзилген». Зейинли ногай композитор Арсланбек Султанбековтынъ яратувшылыгындагы йырларынынъ бирисинде сол ок Аьжи-каладынъ акында айтылады.
Алдыда сосы беркитпе болган ерде этноавылын курмага мырат этедилер. Ким биледи келеекте халкымыз юрек туьпте толкынласып турган мырадына етер эм Аьжи-кала беркитпеси болган ерде, конаксуьер юртта коьздинъ явын сукланткан этноавылы да курылар.
А. Найманов.
Суьвретте: Аьжи-каладынъ бойында.
Автордынъ алган суьврети.
