Коьпмиллетли совет адабиатында белгили совет поэти, согыс йылларындагы журналист Александр Твардовскийдинъ «Василий Теркин» деген поэмасынынъ уьзигининъ бириси «Ким атты?» («Кто стрелял?») деп аталады. Сонынъ иштелигинде Уллы Аталык согысынынъ оьткен бир кезекли урысыннан сонъ, язлыктынъ бир ийги ярык куьнининъ аксамында, йигерли совет аьскершилерининъ бириси олардынъ окоплары уьстине тоьмен ушып келеяткан бир фашист самолетын туьбек пен урып туьсиреди. Сол йигит аьскерши, элбетте, поэттинъ суьйикли геройы, совет аьскершилерининъ йыйылма келпети болатаган Василий Теркин болады.
Дурысында, согыстынъ баслапкы 1941-42-нши йылларында немец самолетлары авада толы иелик суьргенлер. Олар йол ман юрип бараяткан яшавшыларга, аьскершилерге, автоколонналарга, танкларга, шойын йоллардагы поездлерге шапкынлык этетаганы акында коьп документлер бар. Болса да, совет аьскершилери онда-мунда кашып, басларын ясыргандай ерлер излеектинъ орынына, кимлери турагалып, биревлери тизине шоьгип, баскалары ерге ятып, ушып бараяткан самолетларга карсы туьбеклерден, автоматлардан, пулеметлардан коьзлеп ататаган эм арада бир тийдиретаган да болганлар.
Немец «аслары» тек 1943-44-нши йылларда тыйылганлар.
Бизим авиациядынъ азлыгы эм гитлерши летчиклерининъ авада оьзлерин айлак та эркин эм оьмез кепте юритуьвлери совет аьскершилердинъ ашувын шыгаратаган эди. Сол себептен коьп аьллерде олар душпан истребительлерине карап атканлар. Душпан самолетлары оьз уьйириннен шыгып, ерге бек тоьменлеп келгенде, кавыфлы аьллерге туьскенлер. Коьбисинше, сондай самолетка бирден ок коьп аьскершилер болып атканлар. Сол себептен ким самолетка тийдиргенин айырып болмаганлар эм сол саялы биревди де савгаламаганлар. Болса да, дав аьллеринде самолетка карап тек ялгыз бир аьдем атканын да коьрмеге туьскен. Тек сол заман баьтир-мергиннинъ атын коьбиси билгенлер.
Мысалы, 1942-нши йылдынъ декабрь айында рядовой Иван Бражников бир кере атувдан ок 1891-нши йылдынъ уьлгиси мен ясалган Мосин туьбеги мен броня ман капланган «Мессершмитт» самолетын урып туьсирген. Разведчик, политрук Василий Антонов 1943-нши йылда Курск туьбинде туьбектен фашистлердинъ «Юнкерсин» тонъкайткан, тек сол затты этуьв уьшин ога 4 патрон кереккен. Доржиев деген тукымы болган бурят оьзининъ туьбегиннен «Мессершмитт-109» маркалы немец самолетын урган.
Сондай айырым йигерли эм туьз коллы аьскершилер сырасына бизим ногай миллетли, алдынгы Терекли-Мектеб авыл яшавшысы, согыс ветераны Калиш Толубаевти де киргистпеге боламыз. Калиш-акамыз аьли тап 1939-ншы йылда японлар ман Халхин-Голда болган согысувлардынъ бирисинде туьбеги мен коьзлеп атып, япон самурайлардынъ бир самолетын урып ерге туьсирген! Сондай йигитлиги уьшин ол ногай аьскершилери арасыннан бириншилерден болып, согыс Кызыл Байрак орденин ол заманда Халхин-Голдагы японларга карсы согыс операциясы ман етекшилеген атаклы Георгий Жуковтынъ колыннан алган.
Буьгуьнлерде, оькинишке, сондай аьлемет баьтир бактылы согыс ветераны арамызда йок. Болса да, Калиш Толубаевтинъ Тувган Элин соьйтип Халхин-Голда, сонъында Уллы Аталык согысынынъ коьп туьрли узын эм отлы йолларында йигитлерше коршалаганы халкымыздынъ эсинде оьмирлерге тураяк. А онынъ мен йогарыда белгилеп озган баьтирлиги, бир соьзсиз де, Россия Аталыгымыздынъ согыс тарихинде сыйлы орынды таппага тийисли эм табар деп сендиремен.
М.Ханов.
Суьвретте: Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысы Калиш Толубаев.