Аьлиги заманда политика хатынлардынъ иси тувыл деген ой аьвелгиде калган. Тарих хатын-кызлар уьйде олтырмага керек эм уллы ислерди эр кисилерге калдырмага керек деген ойды тарих буьгуьнлерде бузады. Меним хабарымнынъ баьтирининъ яшав эм ис йолы аьр бир инсан бийикликлерге етиспеге болады, соны уьшин аваслык эм кайратлы ислемеге ымтылыс керек.

Зинаида Анвар кызы Коштакова уьйкен, коьп балалы аьелде 1949-ншы йылдынъ навруз айынынъ 11-нши куьнинде тувган. Тунъгыш бала болганга коьре, балалыгында эм яслыгында анасына кишкейлерди аякка салмага коьмек эткен.

Аьелинде яшав-турмыс аьллер кыйын болса да, кызалак орта мектебти битирген сонъ, Дагестан патшалык Гамзат Цадаса атындагы педагогикалык институтынынъ филология факультетине туьседи. Ол тез уьйренеди таныс тувыл ерде. Баьриси мен тил тавып болатаган, куьлемсиревли, аьдемшилиги бар кызалак студентлер яшавына киреди. Сонъында, коьплеген йыллар бойынша, бирге окыган тенълери мен катнасатаган эди. 1972-нши йыл институтты битирип, Зинаида Анвар кызы Терекли-Мектеб авылында Джанибеков атындагы мектебте орыс тили эм адабиат дерисининъ окытувшысы болып ислейди.

– Зинаида Анвар кызы 8-нши «а» классынынъ класс етекшиси болады, оларга яшав дерислерин де береди – суьйип, керекли ерде тийисли карарлар алып, тоьгеректеги якты билип уьйрететаган эди. Окытувшы балалар ман экскурсияларга, походларга баратаган эди, – деп эскереди оны ман бирге ис аьрекетин баслаган Б.Нурласанова.

Йигерли, бажарымлы, талаплы, яркын кызды, йогары билимли специалистти секретарь этип ВЛКСМ район комитетине шакырдылар. Бир айдан сонъ ол ВЛКСМ Ногай район комитетининъ биринши секретари болады. Яс специалист тек алдыга барады, ол бир кыйынлыктан да коркпайды. Зинаида Анвар кызы районда комсомол исин ийгилендируьв ниет пен коьп куьш салган, янъы ойларын яшавга шыгарув уьстинде белсен куллык эткен. Пионервожатыйлар, первичный организацияларынынъ секретарьлери актив йыйынына байрамга келгендей болып йыйналатаган эдилер. Олар эскередилер: «Актив танапысларында да Зинаида Анвар кызы тоьгерегинде йыйналатаган эдик, ога уьстинликлеримиз акында хабарламага алгасап, сулыбымыз бан боьлиспеге алгасайтаган эдик».

Ийги иси, яслар ман тил тавып куллык эткени, комсомол аьрекетшилерининъ йогары коьрсетуьвлери уьшин Зинаида Анвар кызы Коштаковады 1978-нши йылдынъ коькек айында Москвада озгарылган ВЛКСМ XVIII съездининъ делегаты этип сайлайдылар. Кремльде съездлер дворецинде ол Дагестан эм Ногай район ясларын йогары дережеде коьрсетеди. Зинаида Анвар кызы элимиздинъ белгили аьдемлери мен расады: космонавтлар, артистлер, язувшылар эм баскалар.

Оьзининъ тынышлы тувыл ис йолын кыскаяклы КПСС агзасыннан алып КПСС райкомитетининъ экинши секретарине дейим оьтеди. Соны ман бирге ол оьз билимин де арттырады, кеспи дережесин де оьстиреди. Зинаида Анвар кызы Ростов каласында йогары партия школасын битиреди, сонда окымага оны Дагестан КПСС обкомы йиберген. Бажарымлы кыскаяклы туьрли куллыкларда ислейди – Ленин атындагы алдышы овцесовхозынынъ партия организациясынынъ секретари, райисполкомынынъ председателининъ биринши орынбасары, район администрациясынынъ аькимбасынынъ орынбасары. Зинаида Анвар кызы Коштаковадынъ ис книжкасын ашып карасанъ, коьп язувлар йок экенин коьресинъ. Ол уьстинликлерге оьз аьдиллигининъ, йогары кеспилигининъ, берген соьзине берк болганынынъ, халкына алаллыгынынъ аркасы ман етискен. Кайсы ерлерде ислесе де, ога районнынъ социал-экономикалык оьрленуьвининъ энъ де яваплылыклы борышлары салынатаган эди.

– Коьплеген йыллар Зинаида Анвар кызы политик атын сый ман йогары дережеде юритти, оны сыйлайтаган эм оны ман сукланатаган эдилер. Ол карарды алып та, яшавга шыгарып та болатаган кыскаяклылардынъ бириси эди, маьселелерди белгилеп, олардынъ шешилуьвин де уйгынлап болган. Баьри соравларды шешуьвде де ол белсен катнасатаган эди, районнынъ кыйынлы заманларында коьмек этпеге шалысатаган эди, – деп хабарлайды онынъ акында З.Байремешова.

Зинаида Анвар кызына коьплеген маьселелер мен келетаган эди аьдемлер. Ол болса, сол маьселелерди шешпеге, сол соравлар ман баьри йогары организацияларынынъ капыларын ашкан, толтырылганын тергеп туратаган эди. Кабинети бир де босамайтаган эди, аьдемлер толып туратаган болган. Онынъ секретари болып ислеген хатыннынъ айтувына коьре, аьдемлер Зинаида Анвар кызынынъ кабинетиннен сеним мен эм суьйинишли юзи мен кететаган эдилер. Халк билимлендируьвине эм маданият учреждениелерининъ куллыгына Зинаида Анвар кызы уьйкен маьне беретаган эди. Онынъ етекшилеви астында элимиздинъ туьрли ерлеринде яшайтаган ердеслеримиз бен байланыслар беркитилген. Сол йылларда Турциядагы диаспора ман байланыслар туьзилген, Турцияга патшалык «Айланай» ансамблининъ эм баска артистлердинъ барувы уйгынланган. Оьзининъ куьндегилик иси мен Зинаида Анвар кызы ога этилген сенимди аклайтаган эди.

Бизим халкымызды бирлестируьвге де коьп куьш салган Зинаида Анвар кызы Коштакова. Ол Шешен Республикасында, Астрахань областинде, Карашай-Шеркеш Республикасында, Ставрополь крайында озгарылган туьрли форумларда катнаскан. 2000-ншы йылларда Дагестан Республикасынынъ ногайларынынъ региональли миллет-маданият «Ногай Эл» автономиясынынъ етекшиси болган, онынъ аркасы ман бизим республикамызда ногайлардынъ биринши миллет-маданият автономиясы уйгынланган эм регистрацияланган. Сол йылларда оьз аьрекетинде ол айырым эс ногай тилин саклавга, уьйренуьвге эм таралтувга амаллар туьзуьвге берген. Терекли-Мектеб авылында Хасавюрт педагогикалык колледжининъ филиалы ашылган, бу окув ошагында ана тилин окытувшыларды аьзирлейтаган болган, колледжде ногайлар яшайтаган баьри регионларыннан да окувшылар келген. Терекли- Мектеб авыл Кадрия атындагы орта мектебинде эксперимент кебинде ана тилин окытувы киритилмеген программа бойынша окыйтаган классларга ана тили эм адабиаты сабакларын костылар. Эксперимент оьзининъ пайдалы сырагыларын берди, эм мектеб толысынша ана тилин окытув программасына коьшти.

Зинаида Анвар кызы Коштаковадынъ аркасы ман районда биринши кере «Балалар бавы – мектеб» майданы ашылды. Онынъ коьмеги мен Билимлендируьв управлениесининъ куллыкшылары коьплеген районларга барып, сулыбы ман боьлистилер, оьзлери де керекли билдируьвлер алдылар. Бизим районнынъ билимлендируьв тармагында бу эксперимент яркын бети болды.

Зинаида Анвар кызы районда баьри миллет маданият учреждениелерининъ туьзилуьвине кол салган деп айтсак, оьтирикши болмаспыз – Баьтирлер Аллеясын салув, Ногай патшалык драмалык театры, патшалык фольклор-этнографиялык «Айланай» ансамбли, Ногай патшалык саз алатлар оркестри. Кайдай оьктемлик пен ол конакларга ногай тарих уьлке танув музейининъ экспонатларын, язувларын коьрсететаган болган, Турция эм Казахстан эллерининъ йогары окув ошакларына бизим балаларды йиберуьв соравларын да шешетаган болган эм олардынъ окувын оьз тергеви астына алган. Зинаида Анвар кызы баьри куллыкларды да этпеге уьлгиретаган эди – ол Германияга бараяк куьптинъ етекшиси эди, ногай халкымыздынъ ярыкландырувшылары А.Джанибековтынъ эм М.Курманалиевтинъ мерекелерине аьзирлик коьрген. Зинаида Коштаковадынъ акында билдируьвлер йыйнаган мезгилде мен онынъ ис йолдасларыннан баскалай, кыймаслары, дослары коьп болганына маьне бердим. Онынъ кыймасларынынъ айтувына коьре, кыскаяклыдынъ бактысы аьдеттеги баьри стереотиплерди бузатаган эди, ол коьп пайдасыз затларга маьне бермей яшайтаган аьдем болган – окыган, ислеген, оьз кесписинде куьш йыйнап, йогарыга коьтерилген, соны ман бирге Зинаида Анвар кызы алал дос, ийги инсан эм ярасык хатын болып турган. Яркын, ийги, ама айлак куьшли деп эскередилер оны таныганлар.

Мен Зинаида Анвар кызынынъ ювык кыймасларына сорав бердим: «Зинаида Анвар кызынынъ яшавда кулланатаган шакырувы калай эди? Маьнели деп ол не затты санайтаган эди?» Олардынъ айтувына коьре, бир де коьрсетпейтаган эди осаллык, коьзяслар, яшавга шагынмайтаган эди. Ол бир де колларын туьсирмеген кыйын заманларда. «Меним колымды да, басымды да туьсирмеге ыхтыярым йок. Халкым эм меним аьелим уьшин яваплылык менде», – деп айтатаган болган Зинаида Анвар кызы. Онынъ айтувы ман, алдыга бармага керек, куьреспеге керек. Онынъ яшавынынъ шакырувы аьдемлер акында каьр шегуьв, оларга коьмек этуьв болган. Аьдемлер де кыскаяклыды анълайтаган, суьетаган эдилер, неге десе ол алаллык пан , акыйкатлык пан куллык этетаган эди. Оьз куллыгында бас орынга ол куллыксуьерликти, йогары кеспиликти, аьдемлер мен катысып болувды салатаган эди. Таныганлар Зинаида Анвар кызында етекши касиетлери бар эди деп айтадылар, ол тоьгеректегилер мен тез тил тавып болатаган эди. Аьдемлер ога тартылатаган эди, онынъ аьдиллиги, акыйкатлыгы, куьлемсиреви, занъыраган куьлкиси, янып турган коьзлери таныганларды тартпай болмайтаган эди.

Етекши болмага ога тыныш эди ме? деген соравга Зинаида Анвар кызын билгенлер булай яваплайдылар: «Коьплеген йыллар ол район етекшилевинде экинши орынды алып турган. Заманында куллыгын этуьв, уйгынлав касиетлери бар болганга, ол уьстинликли исин юриткен. Кыйын болгандыр ога. Болса да инсанларга суьйим, ийгилик пен карав касиетлери сондай явап та алатаган эди халктан. Оны суьетаган эдилер, коьтергишлейтаган, исинде коьмек беретаган эдилер. Аьелинде де ян косагынынъ, анасынынъ, синълилерининъ, аданасынынъ, аьвлетлерининъ коьтергишлеви ога кайдай коьмек болган».

Зинаида Анвар кызын шынты етекши деп айтпага болады, ол баскаларды алдыга алып баратаган лидер болган. Дагестан Республикасынынъ, Ногай районынынъ политика дуныясында Зинаида Анвар кызы белгили аьдем болган. Онынъ ой-маслагатына республика эм район етекшилери маьне бергенлер. Коьп аьдемлерден сорадым мен етекши хатын акында. Бир тавыстан явап алдым: «Ол бек яркын, ярасык хатын, бажарымлы эм акыллы етекши болган. Баскаларга сый этип болган, маслагатын, ийги соьзин айткан».
Сондай ийги аьдем, хатын-политик, хатын-етекши, оькинишке, бизим касымызда йок буьгуьн-лерде. Эс кайгыдан куьш-ли. Бизге Зинаида Анвар кызы акында эсти сакламага керек. Халкы уьшин яшаган инсанлар коьрим болмага керек ясларга. Сондайлардынъ сырасына Зинаида Анвар кызы Коштакова да киреди. Олар бизге дайымларга коьрим.

А.Мусаурова,
Кадрия атындагы мектебининъ 10-ншы классынынъ окувшысы.