«Баьри саниятлар кеплери арасында поэзия биринши орынды бийлейди», – деп язган немец аьлими Иммануил Кант. Савлай оьмирим бойынша бакты мага сол аьлемет дуныясында яшамага эм куллык этпеге эп берди. Бек разыман мен Кудай ман йогарыдан язылган бактыма, неге десе мектебте окыган йылларымнан алып меним йолымда адабиятка, поэзияга суьйимлик тувдырувга себеплигин тийгисткен аз аьдемлер распадылар. Олар – биринши окытувшым Асият Борисовна Башантавова, филологлар – орыс тил эм адабият окытувшысы Анна Васильевна Евтушенко, ногай тил эм адабият окытувшысы Оьлмес Кусеповна Толубаева, яратувшылык аьрекети мен каьрлевшилер – мектебте бир класста окыган тенъим, белгили ногай фольклоршы Таир Акманбетов, журналист Сейдахмет Копуштаевич Рахмедов, шаирлер – Мурат Авезов, Магомет Кожаев, Магомед-Али Ханов, Гульфира Бекмуратова, Эльмира Кожаева эм баскалар.
Буьгуьнги меним соьзим – зейинли журналист эм шаир Магомет Янмурзаевич Кожаев акында. Уьстимиздеги айдынъ 23-нши ноябринде ога 69 яс толаяк эди. «Эди» деп айтпага, оьзек те, бек авыр, тек не этеексинъ…
Мине бир йыл озбага туры ол дуныядан кешкенине, тек коьзден тайса да, коьнъилден ол таймаган эм таймаяк.
Магомет Кожаев пен мен оьткен оьмирдинъ 70-нши йылларыннан алып таныс. Сол заманда бизим выпускной классымыздынъ окувшылары арасында ол кайдай ды бир айырым белгилери мен баскаланатаган эди: касиетлиги мен (турысы, соьйлеви, карасы эм с.б.), оьзининъ ишки дуныясы ман, ясына карамастан, тоьгеректеги баьри зат акында кепленген ой-токтаслары барлыгы ман. Кыскаша, XIX-XX оьмирлерде яшаган эм аьрекет эткен белгили Москва фотографы Карл Фишердинъ соьзлери мен айтсак, онынъ касиети табиат пан берилген аьдем талаплыгынынъ уллы арттырувшысы эди.
Сол мектеб йылларыннан алып кенъ тоьсли, сабыр кылыклы окувшы Магомет йолдасымнынъ оьз билимлигининъ теренлиги мен яшавдагы энъ маьнели затларды айырып билгени сезилген. Ойлап болув талаплыгы ога баа тувыл, бу талаплыгы баьри заттынъ яшав уьшин баалыгы барма экенлигин айырмага эп берген. Ол ярасык болып коьрингенге тувыл, онынъ дуныясын ярасык этпеге болаяк затларга эс караткан. Баьри зат акында онынъ аян ой-токтаслары болса да, намыслыгы артса да, ол бир де оьзин ашык коьрсетпеге асыкпаган, ама керек вакытта онынъ таза тавысы сес берген. Мине соьйтип сакланган Магомет йолдасым мектебте бирге окыган йылларымда.
Сонъ Магомет Кожаев пен студент йылларымда растым. Биз экевимиз де Кобан ериндеги Карашай-Шеркеш пединститутынынъ филология факультетин окып битирип, орыс тил эм адабият, ногай тил эм адабият окытувшысы кесписин байырладык.
Филолог кесписининъ маьнелигине баа беруьв бек кыйын деген ой келеди мага бирерде. Сол кеспи иелери тувыл ма бизим тилимизди байытып, тоьгеректегиге ой-карасларымызды кеплейтаган, тувган тил эм адабиятка суьйимлик тувдыратаган?.. Тилди билмеген аьдем баска илмилер бойынша билим алып болмайтаганы баьрине де белгили тувыл ма?..
Магомет Кожаев бу енъил тувыл кеспиди янына якын этип сайлады эм сав яшав оьмири бойынша каныгыслык пан кыйын салды. Ойлап карайыкшы: ким ол – филология факультетининъ выпускниги? Ол – журналист эм редактор, корректор эм баспа тармагынынъ куллыкшысы, копирайтер эм ямагат пан байланыслар бойынша специалист, окытувшы эм коьшируьвши, телеведущий эм режиссер. Ама энъ маьнелиси – ол соьз уьстинде иелик тутувшы. Онынъ бас савыты – каьлем астыннан шыккан соьз. Сол савыт пан соьз устасы Магомет Кожаев сав яшав оьмири бойынша етимисли пайдаланып, ногай адабиятында оьзин зейинли журналист, язувшы эм шаир эсабында атын калдырды. Сол затка коьп зат шайыт: ана тилинде шыгарылатаган журналлардагы эм альманахлардагы ятлавлары, баспадан шыккан онынъ айырым ятлавлар йыйынтыклары эм проза китаплери, ана тилимиздеги «Шоьл тавысы» газетамыздынъ бетлеринде оьткен оьмирдинъ 80-ншы йылларыннан алып туьрли газета жанрларда язылган коьплеген макалалары.
Соны ман сав яшав оьмирин Магомет Кожаев тувган тилимизге багыслап аьрекет этуьвге багыслады: «Шоьл тавысы» (алдынгысы «Кызыл байрак», «Шоьллик маягы») газетасынынъ редакциясында туьрли ис орынларда (корреспондент, боьлик заведующийи, редактор) кыйын салды. Белгилеп озайык, ана тилимизде шыгарылатаган газетасынынъ бас редакторы болып Магомет Кожаев энъ коьп – 20 йылдан артык заман куллык этти. Сол заман ишинде етекши ис орынында куллык этуьв сулыбын йыйып арттырды эм оьзининъ ис йолдаслары ман сол сулып пан боьлисуьв уьшин аз кыйын салмады.
Редактор ис орынында куллык этуьв аьдемнен коьп затты талаплайды, ама Магомет ис йолдасым оьзининъ кеспилик усталыгын арттырув уьстинде куллык этуьвге оьзин толысынша багыслаганы оьз сырагыларын берди: ол жанрлык стилистикасынынъ баскалыкларын билген, онынъ ногай тили мен байланыслы берк билимлиги, бай ишки дуныясы болган. Онынъ кеспилиги ягыннан кайдай ды бир сезгир сезими де бар эди: редактор эсабында ол бирерде коьтерилген аян темады ашыклап билмеске де болар эди, ама сол акта не затты тергемеге керекти аян билген.
Газетамыздынъ бас редакторы орынында кыйын салувда Магомет Кожаев оьз аьрекетин заман талаплавларына яваплап юриткен. Айтпага, баспаланып шыкпага керек макала уьстинде ислейди: онынъ иштелигин белгиленген жанр талаплавлары ман келисте тергейди эм туьзетеди, газетады баспадан шыгувга аьзирлейди. Редактор авторлык макалаларды бизим газетамыздынъ оьлшемине келисли кепке келтируьв уьстинде куллык этуьв мен бирге макалалар белгиленген болжал ишинде сапатлы толтырылмага керектинъ уьстине тергев салатаган эди. Олай деген, Магомет информация куьн аьлиндеги маьселелерге явапламага, ийги язылмага керекти талаплайтаган эди оьзининъ етекшилиги астында куллык этетаган редакция журналистлериннен.
Оьзининъ ис борышларын да Магомет бек бажарымлы толтырган, а олар аз да, енъил де тувыл деп билемен: белгиленген болжалга (куьн, юма, ай, йыл) планлар туьзуьв, аьзирленген эм беркитилген план бойынша ис борышларды уьлестируьв, оьзининъ етекшилиги астында кыйын салганлар аьрекетине тергев салув, баспага аьзир этилген макалаларды тергев, керекли туьзетуьвлерди киритуьв, аьзир макетлер астына кол басув, ортак уйгынлав борышларды шешуьв эм сондай баскалар.
Коьресиз, кайтип куьш-куватлыгын салмага туьскен Магомет Кожаевке ана тилиндеги газетамызды дуныя юзине шыгарув уьшин. Онынъ куллык этуьв йылларында редакциядынъ баспа техникасы ягыннан осал яракланувына, олардынъ тез-тез яравлыкка шыкканына, ис заманы туьннинъ ортасына дейим созылганына карамастан, Магомет Кожаев миллет баспа шыгармамыз аявлы сакланып, армаганда да онынъ оьрленуьвине оьлшемсиз уьйкен уьлисин коскан.
Орыс совет язувшысы Михаил Алексеев айткан: «Миллет тили, миллеттинъ оьзиндей болып, оьмирлер бойы, эм, маьнелиги ягыннан анъ-акыл баалыклардай болып, аявлап сакланмага керек». Сол уьйкен ак ниетли иске Магомет Кожаев оьзининъ савлай яратувшылык аьрекети мен оьлшемсиз себеплигин тийгисткен: поэзия, проза эм журналистика тармакларында атын айттырткан эм армаганда айттыртаяк – онынъ аты ногай халкынынъ тарихинде, адабиятында оьмирлерге сакланаяк.
– Тувган тил тек мектеб билимлендируьвдинъ окув сабагы – уьйшиликте аьллесуьв амалы болып калмай, оьсип келеяткан яс несилди дурысынша тербиялав алаты, ямагаттынъ оьрленуьвининъ белгиси, тарихлик асабалыгы эм тувган тил юритуьвшилердинъ келеекке абыты, – деп белгилеген белгили ямагат политикалык аьрекетшиси, Касумкент авылыннан педагогикалык исининъ ветераны, профессор Гамидулах Магомедов. Шынтысы ман да, бизим ногай миллет тилимизди саклав эм оьрлендируьв уьшин Магомет Кожаев янын аямай куллык эткен эм яшаган: халкымыз оны бир де мутпаяк.
Л.Уразаева, ДР ат казанган маданият куллыкшысы.
