Белгили ногай композиторымыз, дирижерымыз, йыравымыз Яхъя Таймасхан увылы Кудайбердиевке – 65 яс.

РФ, ДР ат казанган маданият куллыкшысы, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ сыйлы артисти Яхъя Кудайбердиев коьп йыллардан бери халкымыздынъ маданиятынынъ оьрленуьви уьшин уьйкен куллык этип келеди. Ногай халкымыздынъ музыкалык саниятынынъ оьрисин кенъейткен профессионаллык композиторлык мектебининъ негизин салып келеяткан, Россияда да белгили бизим ясуьйкенимиз бу куьнлерде де оьз яратувшылык вакытында яшайды.

Онынъ тувган куьни алдында мен соравларымды берип, композиторымыздынъ акында тагы да янъы затлар билмеге амал болганына суьйинип, йолыгыспага ниетлендим эм оны Скрипкага оркестр мен концерт уьстинде ислеятырган мезгилинде коьрдим, дурысын айтсам, уьшинши кезегин тамамлаятыр эди. Мен энъ де биринши болып, бу концерттинъ компьютерге язылган кебин тынъладым. Композиторымыз мага анълатты бу скрипкага оркестр мен косылып язылган концерт уьйкен формада язылганын. Ол уьш кесекке боьлинеди. Биринши кесеги Allegro-шалт ойналады, экиншиси Andante-сабыр ойналады, уьшиншиси – Финал ол да тез ойналады Allegro эсабында. Сога, ясырып не этейим, оьктемсип те, суьйинип те алдым. Бас деп бизим кишкей ногай халк та, баска халклардай болып, оьзининъ зейинли аьдемлери мен оьктемсимеге болганына эм композиторымыздынъ уьйкен формада язган ярасык музыкасын биринши болып тынълаганыма.

Биз Яхъя Таймасхан увылын билемиз, ол туьрли-туьрли музыкалык жанрларда ислейди, онынъ яратувшылыгында музыкалык саниятынынъ баьри кеплери де бар. Ол оьз исининъ устасы. Я.Кудайбердиевтинъ йырлары, романслары, a kapella хорлары, оркестрга, домбырага, кобызга язылган саз алатлы произведениелери республикамыздынъ, Сырт Кавказдынъ концерт сахналарында занъырайдылар. Баскалай, саният мектебининъ окувшыларына деп фортепианога язылган «Балалар альбомы» да бар. Солай ок Яхъя Таймасхан улынынъ композитор яратувшылыгында фортепианога язылган: ноктюрн, элегия оркестрга язылган фантазия «Алты кыз» темасына эм сондай баскалар расадылар.

– Яхъя Таймасханович, мине 65 ясынъызга да еттинъиз. Буьгуьнлерде кайдай аьрекет пен каьр шегетаганынъыз акында айтып кетсенъиз экен.

– Мен бу куьнлерде халк яратувшылыгынынъ эм маданият оьрленуьвининъ орталыгында музыкальный редактор болып куллык этемен. Олай дегеним, ногайлардынъ, халк йырларын домбыра, сыбызгы ойын сазларын нотага туьсиремен. (Бас деп кол ман язып, сонъ компьютерде баспалайман.) Алдын мундай кеспи бизде болмаган. Мен оны янъы куллык деп санайман. Меннен сонъ келгенлерге аьруьв ыз калдырып кетермен деп ойлайман, эгер сосы кеспиди штаттан тайдырмасалар. Экиншилей, меним мырадым бу исимде шыгармага ногай йырларынынъ антологиясын. Ол исти бирев де эткен йок. Сосы куллыкта бизим район администрациясы оьз коьмегин этер деп сенемен. Ногай поэзиясынынъ антологиясы бизде бар. Эгер онынъ уьстинде бир неше аьдем куллык эткен болса, ногай йырларынынъ антологиясын шыгарувда да билимли профессионаллык музыкантлардынъ да ярдамы керегер. Ногайлар яшайтаган аьр бир регионлардан музыкалык казнасын йыюв керек болар. Сол куллык бир йылдынъ ишинде болатаган зат тувыл. Онынъ уьшин бир неше йыл ислев керек. Ушынын айтсак, бизим бир-бир композиторларымыз оьзлерининъ йырларын нотага туьсирмегенлер, олардынъ коьбиси аьли бизим арамызда да йок. Сога коьре мутылган яде мутылып бараяткан йырларды нотага авдармага тийисли.

Мен балалар ман да ислеймен, сога бек суьйинемен. Оларга вокал дерисин юритемен. Бек куьезленемен бизим ногай саьбийлердинъ талабына, кайдай аьруьв балалар ногайда бар эм куванаман бизим сыйлы ата-аналар оьз балаларын саният мектебине берип, саният билимлерин алдыратаганына. Халкымызда кайдай тербиялы, заман-заманында дерислерге келип, баьри затты билмеге аваслыгы болган, ногай йырларын суьйген саьбийлер де бар.

Мен орыс классика йырлары уьстинде ислеймен, ама ногай йырларга айлак та куьшли эс беремен, неге десе, биз – кишкей халк. Халкымыздынъ йырларын таралткандай амал йок.

Биз, кеспи усталары, оны онъламага керекпиз. Бизим зейинли ногай поэтлеримиз коьп шыгармалар, ятлавлар, поэмалар язган, олардынъ коьбиси йырга айланганлар. Бизим борыш – оларды балалардынъ авызына салмага, несилден-несилге коьширмеге, салып оьрлендирмеге, таралтып, аьдетке киргистпеге. Саниятлар мектебинде вокал классы ашылганлы коьп узак болмайды. Соны биз аьдетке киргисткенмиз.

– Яхъя Таймасханович, балага уьстинликлерге етисер уьшин не зат энъ де бас деп керек зейинлик пе, талап па, куьш салув ма? 

– Балалар талаплы болганы ман да, кайбир йырды йырлаганы ман да болып калмайды. Ол баладынъ талабын да, йырлавын да кеспилик дережеге онъламага, коьтермеге тийисли. Бала 2 нотадынъ арасында йырласа, дурыс болмайды, ол нотадынъ уьстинде йырламага тийисли. Сонынъ уьшин балаларды окытпага керек. Музыка ман байланыслы кеспи оьзи-оьзиннен болмайды. Ол – тыныш зат тувыл. Саният мектебте балалар 7 йыл узагына окыйды, сонъ 4 йыл узагына музыкалык колледжинде, оннан сонъ да – 5 йыл консерваторияда, баьриси – 16 йыл окыйды. Толы билим алаяк болсанъ, саният мектебинде билим алып басламага керек, соьйтип 16 йыл узагына ислемеге керек. Балалардынъ тавысы ман куллык этуьв керек. Олардынъ кишкей замандагы тавысы «дискант» деп аталады. Заманы еткенде, олардынъ тавысы туьрли-туьрли болып писеди. 13-14 ясындагы кеделердинъ эм кызлардынъ тавыслары уьйкенлердикине усап баслайды.

Саният мектебине йырламага суьйген балалар келеди, олардынъ кайбиревлерининъ «музыкалык слухы да» болады, ама дурыс йырламайтаганлары да болады. Бизим борыш – оларды дурыс этип йырлап уьйретпеге. Саният мектебине талаплы балалар юрмеге керек. Талапты оьрлендируьв керек. Биревлердинъ талабы ашылмай, ишинде турады, заманында ашылмага да болады. Зейинликти ашув да – бизим борыш. Сол борышларды ийги толтырар уьшин бизим янымызда сыйлы ата-аналар болмага керек. Билим алсын деп балаларды саният мектебине бир кере аькелгени мен де болмайды, дайым да ата-аналар кайгысын шегип, балалардынъ уьстинликлери мен де, кыйынлыклары ман да кызыксынып турмага кереклер. Бизим балалар саният мектебининъ вокал классында классикады йырлайдылар, экзаменлерге аьзирленедилер. Солай ок Оькимет ногай оркестринде «Талаплы балалар» программасы да бар. Сол программа бойынша бу балалар ман куллыкты дирижер Кызыл-Гуьл Кудайбердиева юритеди. Бизим балалар, республикалык эм баска субъектлерде болган конкурсларда, фестивальлерде катнасып, дережели орынларды алып келедилер.

– Музыка, анъ тармагында уьйкен уьстинликлерге етискен, сиз оьктемсиген тербияланувшылар акында айтшынъыз.

– Осман Бициев, Солтанат Караянова, Азиза Шомаева, Алина Лукманова, Азизат Эсенгельдиева, Айганат Байгараева, Гюльзаман Сейидова вокал классында уьйренедилер. Бу балалардынъ кай-кайсысы да талаплы. Булардынъ сырасында конкурсларда катнасып, баргылы орынларды бийлегенлер де, янъы уьйренип баслаганлар да бар.

– Балалар ман ислев уьйкенлер мен ислевден не мен баскаланады?

– Балалар ман неше йыллардан бери ислеп келемен, ама аьр дайым да оьзиме балалардан тура янъы затлар ашаман. 65 ясыма еткенде, саьбийлерге алдынгыдан айлак та баска этип карайман. Олардынъ коьнъиллерининъ ашыклыгы мени сукландырады. Мага баьри балалар да аявлы, оьзимдикилер де, халктыкын да бек суьемен. Балалар баьри затка да тез уьйренедилер, тез де мутадылар, боьтен де – ногай йырлардынъ соьзлерин. Ясуьйкенлер уьйкен эс этпеге кереклер балалардынъ тил байлыгына. Тувган тилде аьруьв соьйлемеге тийислимиз. Баьри куьна де ата -аналарда, атайларда, тетейлерде, нагашатайларда эм энейлерде. Бу бизим ногайда болып турган зат, тилди йок этуьв деген бек айыплы. Баскалай саьбийлерге оькпе йок, олар мени даьвлендиредилер, олар ман бирге ясараман, олардынъ тилинде соьйлемеге суьемен эм балалыгыма кайтаман. Балалар ман ислев тек суьйиниш аькеледи. Уьйкенлер мен куллык этуьв – ол баска ис. Олардан артык талаплайсынъ, ис – олардынъ борышы, оны олар билмеге эм толтырмага тийислилер.
Мине балалар да келип калдылар уьйренуьвлерге, олар да оьзлерининъ анъ саниятын суьюви акында айтарлар. Меним бу окувшыларымнынъ аьр кайсысынынъ акында да «ата-анасынынъ йоллары ман барган, анъга суьйим оларга ата-аналарыннан коьшкен» деп айтпага болады. Олардынъ ата-анасынынъ бириси анъ ман каьр шегеди. Энъ де ийгиси ата-аналары олардынъ анъ ман кызыксынувын коьтергишлейдилер.

Осман Бициев: «Мен Батыр-Мурза авылында яшайман эм юмада 3-4 кере саният мектебине оьнеримди оьстирер уьшин келемен. Мага йырламага бек ярайды, ама тек йырлап койгым келмейди, мен суьемен ярасык эм усташа йырламага. Меним атам ман анамнынъ тавыслары да ийги, олар да йырлайдылар, ама мен, йогарыда белгиленгенлей, олардан баскалай йырлагым келеди. Олар меним кызыксынувымды коьтергишлейдилер».

Азиза Шомаева: «Меним анам Фарида эстрада йырларын йырлайды. Мен саниятлар мектебине оьзимнинъ аваслыгым ман келдим. Баска балалардынъ йырлаганын эм пианинода ойнаганын эситип, яраттым эм йырламага, ойнамага суьйдим. Мен Карасув авылында яшайман, юмада бир неше кере саниятлар мектебине келип билим аламан».

Солтанат Караянова: «Меним атам Солтанмурат – музыкант, мен онынъ йолы ман бармага суьемен. Мага классика, эстрада эм ногай халк йырлары ярайды. Нариман авылыннан саниятлар мектебине келемен. Келеекте де байырлаяк кеспим анъ ман байланыслы болаяк экенин билемен».

Алина Лукманова: «Саниятлар мектебинде алган билимимди келеекте де, белки, мен оьстирермен, эгер сайлаган кеспим анъ ман байланыслы болмаса да, оьскенде де, йырлаякпан деген ой мени калдырмайды. Меним синълим де йырлайды, бизим аьелде балалардынъ саният билим алувына уьйкен эс этедилер».

Азизат Эсенгельдиева: «Меним анам Камиля – Ногай халк саз алатлар оркестрининъ артисти, ол мага саниятлар мектебинде билим алмага маслагат этти. Мен аьелимиздинъ анъ династиясын бардыраман».

Бу балалардынъ талабы, анъга уьйкен маьне беруьви мени сукландырмай болмады. Мен бу талаплы эм билимли балаларга уьйкен уьстинликлер, анъ саниятларынынъ кенъ йолында бийикликлерге еткенди, анъ саниятынынъ энъ де йогары операсын язганын йорайман.

Хабарласувды РФ Журналистлер союзынынъ агзасы Н.Кожаева юриткен.