Бу йыл Совет Союзынынъ эки кере Баьтири, СССР-дынъ ат казанган сынавшы-летчиги, Патшалык Баргысынынъ лауреаты Амет-Хан Султан тувганлы 100 йыл болады. Оны миллет баьтир деп Дагестанда санаганлай, Крымда да санайдылар.
Амет-Хан Султан 1920-ншы йылда Крым Республикасынынъ Алупка каласында тувган. Онынъ атасы лак миллетли, анасы крым татар болган. Амет-Хан кишкейлей коькте ушпага мырат эткен эм сол мырат оны Симферополь аэроклубына, сонъ Качинский авиация училищесине аькелген. 1939-ншы йылдынъ март айыннан декабрь айына дейим яс йигит 270 кере коькке ушкан. Училищеди ол уьстинликли окып тамамлаган. Коршалав наркомынынъ буйырыгы ман 1940-ншы йылдынъ 5-нши мартыннан алып ога киши лейтенант аты берилген.
Уллы Аталык согысынынъ биринши куьнинде ок Амет-Хан Султан разведкага эм яв ман авада куьреспеге И-153 самолетында ушады. Ол Кубаньди, Таганрогты, Мелитопольди, Крымды, Дондагы Ростовты босатувда катнаскан. Сталинградты коршалавда ол оьзин айтылган уста летчик эсабында коьрсетти, эм 9-ншы истребительный авиация полкынынъ сырасына киргистилди. Бу куьпке немец уста летчиклерине карсы турмага бизим ийги деген летчиклер белгиленген.
Амет-Ханды фашист-летчиклери согыс усталыгыннан танып, бир-бирине рация аркалы «Коькте Амет-Хан!» – деп билдиргенлер.
Бир кайта полктынъ командири тизилип турган летчиклер алдында Амет-Ханга оьзининъ саьатин, «Яшавымда коькте коьрген энъ де ярасык урыс уьшин» деген соьзлер мен тапшырган.
Согыс заманында душпаннынъ ызгы самолетын гвардия-майоры 1945-нши йылдынъ апрелинде Берлиннинъ бийигинде якты. Ол баьриси согыс йыллар 603 согыс ушув, ялгыз оьзи 30, куьп сырасында 19 явдынъ самолетын йок эткен.
Амет-Хан 25 ясында эки кайта Совет Союзынынъ Баьтири деген атка тийисли болган. Ол Совет Союзынынъ эки Алтын Юлдызы ман, уьш Ленин ордени мен, доьрт Кызыл Байрак ордени мен, Александр Невский ордени мен, Аталык согысынынъ 1-нши дережели, Кызыл Юлдыз эм коьп баска медальлер мен савгаланган.
Тынышлы яшав басланганда бизим баьтир янъы авиация эм космос техникасынынъ сынавшысы болады. Ол оьзининъ согыс йолдасларынынъ коьмеги мен Жуковский каласындагы Летно-исследовательский институтынынъ сынавшы-летчиги болып ислейди. Кыска заманнынъ ишинде ол элимиздинъ энъ де ийги сынавшысы болады. Оны уьшинши Алтын Юлдыз ордени мен савгалавдан тура сорав турады, ама Крым татар миллетли яс уьш кайта Совет Союзынынъ Баьтири болып болмады. Сонъында ога Кызыл Байрак ордени мен 2-нши дережели Сталин баргысын тапшырадылар.
1961-нши йылда Амет-Хан Султан Совет Союзынынъ энъ де ийги сынавшы-летчиги деген сыйлы атты казанады. Ол муннан бир йыл алдын биринши космонавтларды аьзирлев уьшин «невесомость» аьлин туьзуьвде катнаскан. Суьврет алмага суьйгенлер оны Юрий Гагарин мен бирге суьвретлерге коьп алганлар, олар аьли де сакланадылар. Дуныядагы биринши космонавт 1-нши Май байрамы ман сынавшы-летчиклерди кутламага Жуковскийге келген. Юрий Гагарин сынавшы-летчиклердинъ авыр иси болмаса, космоска ушув да болмаягын анълаган.
1970-нши йыл Амет-Хан Султанга 50 яс толады. Мерекешиден йолдасы: «Ушув аьрекетин коймайсынъ ма?», – деп сорайды. Сол заман ол йолдасына булай хабар айтады: «Карагуслар ерде бир де ян бермейдилер. Заманы еткенин сезгенде, ол баьри куьшин йыйып йогарыга коьтериледи эм канатларын катырып тас кимик ерге оьлип туьседи».
Амет-Хан оьзи де карагус кимик коькте ян берген. 1971-нши йылдынъ февралинде ол экипаж бан сынав ушув эткен аьсерде, самолет йогарыда атылып янган. Ол яшавынынъ баасы ман калады куткарган.
Амет-Хан узак болмаган (51 йыл), ама яркын, баьтир яшав яшаган. Ол тек оьзин, аьелин данъклап калмай, коьп кыйналган, кишкей халкын да данъклаган.
Амет-Хан Султаннынъ аты ман Дагестанда тав бийигине тагылган, онынъ аты Алупка, Волгоград, Жуковский, Махачкала калаларындагы орамларга, Махачкаладагы аэропортка берилген.
Н.Кожаева.
Суьвретте: Амет-Хан Султан.
