Коьтерилген маьселе бойынша ____________

ДР Халк Йыйынынынъ 35-нши сессиясында КПРФ атыннан депутат Мурзадин Авезовтынъ шыгып соьйлевиннен:

«Сыйлы Владимир Абдуалиевич!
Сыйлы Хизри Исаевич!
Сыйлы депутатлар эм шакырылган конаклар!

Ызгы 2-3 онйыллыклар ишинде туьзилген коьшимли малшылык ерлерининъ осал аьллери туьрли тоьгерек столларынынъ, парламент окувларынынъ эм илми конференциясынынъ ойласув темасы болып токтаган. Бу маьселеди бир неше кере мен де республикалык парламентининъ профильли комитетлеринде, сессияларында да коьтергенмен. Сол ок маьселе республикалык оьлшеминдеги министерстволарынынъ коллегияларында, регионаллык эм федераллык ведомстволарынынъ туьрли йыйынларында, кенъеслеринде де ойласылган. Бу маьселеге быйылдынъ басында республика Аькимбасы Владимир Абдуалиевич Васильевтинъ Дагестан Республикасынынъ Халк Йыйынына каратылган Язбасында да айырым маьне берилген. Соны ман бирге бу сорав аьли эки онйыллыклардан бери Ногай районынынъ ямагатын да навасызландырады. Боьтен де сол сорав ызгы заманларда, соны эндигиси тек ямагат тувыл, ама «Ногайский район» муниципаллык образованиесининъ баьри оьлшемлериндеги депутатлары, район эм авыл администрациялар аькимбаслары да коьтерип баслаганда оьткирленеди. Мен бир неше кере бу сорав бойынша ерли оьлшемде оьткерилетаган кызувлы дебатларда катнасканман эм оьз ойларымды айтканман. Сол ойым бирер заманларда соны бу ерде эм аьли ок та шешпеге керек деген административлик эм ваькиллик власть органларынынъ айырым ваькиллерине ярамаган да болар.

Меним ойыма коьре, бу сорав – коьптен бери «пискен» соравлардынъ бириси, эм сога эки якка да: республикалык органларына да ярайтаган эм сол маьселе маьнели болган муниципаллык образованиелерине де ярайтаган айырым маьне бермеге керек.

Коьплерге белгили болса да ярайды, бу маьселединъ тарихи 1943-нши йылдынъ кырк кийик (сентябрь) айыннан, СССР халк комиссарларынынъ советининъ, ВКП (б) Орталык Комитетининъ «Дагестаннынъ тав колхозларына малшылыкты коьтеруьв эм колхозниклердинъ материаллык аьллерин ийгилендируьв ниет пен коьмек этуьв уьшин Дагестан АССР-дынъ тав районларынынъ колхозларын беркитуьв бойынша шаралар акында» деген токтасын кабыл эткен куьннен алып басланады.

Сол токтаска коьре, Дагестан Совнаркомына эм ВКП (б) обкомына коьшимли малшылык пан каьр шегетаган тав районларынынъ колхозларына 1944-нши йылдынъ 1-нши коькек (апрель) айына дейим туьзлик районларынынъ колхозлары кулланмайтаган ерлерден азык-туьлик культураларын шашувга 15 мынъ гектар майданлар шыгармага деп ыхтыяр берилген. Элбетте, аьр бир колхоздан сога макуллыгын сорап билген сонъ. Уллы Аталык согысы аьли де юрип турган заман, туьзлик районларында яшайтаган аьдемлердинъ кызыксынувларына, олардынъ миллет сезимлерине эс эткендей заман да тувыл, ама сонынъ оьзинде де «аьр бир колхоздан солардынъ макуллыгын сорап билген сонъ» деп язылган. Бу белгиленген документтинъ иштелигине коьп кирмей, сол документ тав районларынынъ колхозларынынъ социал-экономикалык оьрленуьвине эм айырым аьлде (сол ок заманга коьре) колхозниклердинъ оьзлерининъ яшавын онъламага заьлимдей сезимли уьлисин косканын белгилемеге суьемен.

Соннан бери коьп сувлар агып кетти. Биз эндигиси баска ямагат-экономикалык формациясында, авыл хозяйствосына зарары бек тийген рынок реформалары заманларында яшаймыз. Койдынъ юнининъ килограммы бир сисе минераллы сувдан да тоьмен болган заманлары эсимде. Дурысында, аьлиги заманларда да бу яктан айырым суьйингендей зат коьринмейди. Койшылык пан каьр шегетаган колхозлардынъ эм совхозлардынъ, мысалы уьшин аьвелги «Червленные буруны» патшалык заводынынъ, сонынъ пишен-ем аьзирлев тармагынынъ бузылувы, экономикалык оьсуьвдинъ сан факторына, язы-кысы малды кырда багувга коьшуьви, отлакларда багылатаган мал санынынъ нормадан артыклыгы коьшимли малшылык ерлерининъ табиат аьллерин айлак та осалландырды. Сол ерлердинъ хыйлысы Ногай районында, Ногай шоьллигинде орынласканлар.

Бир соьз бен айтканда, совет йылларында туьзилген эм сол заманларда айырым хайыр дережеси болган коьшимли малшылык тармагы ызгы йылларда оьзининъ социал-экономикалык маьнелигин, оьзининъ пайдалыгын йойган. Сол затты туьзлик районларындагы малшылыктан эсе, коьшимли малшылык отлакларында койларды кесек заман болжалында саклав йойымлы экени эм продукциядынъ оьз баасынынъ оьсуьви аян шайытлайды. Соны ман байланыста мунда буьгуьнлерде республикада 5,3 миллион деп саналатаган койларды (оларды басларыннан ша тувыл, яде муьйизлери яде туякларыннан санаган боларлар) саклав уьшин республика бюджетиннен шыгарылатаган карыжлар аклана ма экен деген бир сорав тувады. Соны ман байланыста кыс отлаклардан яй отлакларга айдалган сонъ 1,5 миллион койлар 365 мынъ гектарларга кайтип сыятаганы шек тувдырады. Болса да бу ердеги отлакларда багылатаган мал саны Ногай шоьллигин табиат баьле-казасына еткергени шек тувдырмайды. Коьшимли малшылык ерлериндеги отлаклардынъ 15 процентиннен артыгы кум-такырга айланган, оннан да артык оьлшем ерлерининъ топырагы эгитилген, шоьл ерининъ аьлемет оьсимликлер эм айванлар дуныясы йок этилинген.

Буьгуьнлерде, коьпте бир заман Дагестан Республикасында тав районларынынъ малшылык хозяйстволарын оьрлентуьв ниет пен басланган ер реформасы эндигиси савлайына да боьтен де ызгы эки-уьш онйыллыклар ишинде тав районларынынъ яшавшыларынынъ туьзликтеги районларга коьшуьвлерине айланганы коьз алдымызда. Сол зат йыл сайын тавлардагы авыллардынъ тасланувына эм солардынъ социаллык эм производстволык инфраструктурасынынъ бузылувына тувра себеп болады. Ол бир соьзсиз де, терен ойланмай юритилген «рынок реформаларынынъ» сырагылары. Солар тавларда да, туьзликте де, сонынъ эсабында коьшимли малшылык ерлерди кулланувда да халкка йойымнан оьзге зат аькелмеди.

Болса да сол ок заманда мунавдай, юмсак кепте айтканда, коьп йыллар аьдемлерге берекетин берип келген коьшимли малшылык ерлерине кыянатшы-коьнъилсиз кепте каравды армаган да шыдамага амал йок. Ызгы 10 йыллар ишинде тек бир кере 2017-нши йылдынъ бюджетин кеплендирип турган аьсерде меним коймай-уьзбей эткен тилегим мен коьшимли малшылык отлакларында фитомелиоративлик ислерди юритуьвге республика Оькимети тек 1 миллион маьнет акша карыжын шыгарды. Коьшимли малшылык ерлеринде буьгуьнлерде туьзилген авыр табиат аьллеринде сол шаклы оьлшем акша бир затка да етиспейтаган карыж.
Соьзимди тамамлай келип эм, бу сорав Ногай районынынъ ямагатын дайым да навасызландырувын эске алып, Дагестан Республикасынынъ етекшилери – республика Аькимбасы, парламенти эм оькимети мунавдай затларга маьне бергенлерин суьемен.

Бириншилей, «Ногайский район» муниципаллык образованиесининъ коьшимли малшылык ерлеринде Тарумов эм Кизляр районларынынъ арендага алган отлаклары акында сорав кешикпей шешилсе, ийги болар эди. (Тав районларынынъ хозяйстволары – ол истинъ бир ягы, ама биздегиндей туьзликтеги районлардынъ администрацияларына оьз ерлерин кулланганы пайдалы).

Экиншилей, мага коьре, «Коьшимли малшылык ерлерининъ статусы акында» деген Дагестан Республикасынынъ законын «Россия Федерациясында ерли самоуправлениеди уйгынлавдынъ ортак принциплери акында» деген 131-нши номерли эм «Авыл хозяйстволык маьнелиги болган ерлердинъ айланысы акында» деп аталган 101-нши номерли федераллык законларынынъ айырым статьялары эм пунктлары ман келисуьвин тергеп карав керегеди. Сонынъ акында мен бос соьзли болмай айтаман, неге десенъиз, сол затка себеп йок тувыл, республикалык парламентининъ федераллык законына коьшимли малшылык ерлери деген анъламды киргистпеге эм федерация субъектине (Дагестанга) соларды кулланувга ыхтыяр бермеге деген законодательли ымтылысы Россия Федерациясынынъ Государстволык Думасы ман макул коьрилмеген.

Тагы да белгилеп айтпага суьемен, «Дагестан Республикасында коьшимли малшылык ерлерининъ статусы акында» деген Дагестан Республикасынынъ законы тайдырылгандай бола калса да, авыллар аралыгындагы ерлердеги арендаторлардынъ ыхтыярларына эм производстволык аьрекетине бир зарар да келтирилмейди, неге десенъиз, оларды гражданлык законодательство нормалары эм баска федераллык законлары коршалайды. Сол ок заманда республикалык бюджетиннен бу законнынъ положениелерин яшавга шыгарувга йиберилетаган финанс карыжлары тайдырылар эди. Сол финанс карыжларды авыллар аралыгында болган отлакларды кулланув артыннан тергев бойынша муниципаллык образованиелерине коьширмеге болады.

Уьшиншилей, коьшимли малшылык ерлерин арендалавдан туьсетаган келимлерди 100 процент кебинде ерли бюджетке йиберуьв акында соравды тийисли оьлшемде ойласув ийги болар эди.

Доьртиншилей, эндигиден армаган койларды саклавдынъ нормативлерин каты кепте бузбас уьшин эм коьшимли малшылык отлакларындагы табиат аьллерди аста-акырын ийгилендируьв ниет пен «Ногайский район» МР администрациясында дайым аьрекет этетаган ведомстволар ара комиссиясы туьзилсе, пайдалы болар эди.
Биз эндигиси яшав аьллеринде коьшимли малшылык деген хозяйстволык аьрекет кеби оьзининъ атын акламайтаганын эм, дурысында, оьзининъ борышын толтырмайтаганын аян коьремиз. Биз коьшимли малшылык ерлери тергевсиз кулланылатаганына, солардынъ топырагы бузылатаганына эм кум-такырга айланатаганына, соларда маллар сав йыл узагы сакланатаганына, баьри де авыл хозяйстволык предприятиелери субарендаторлардынъ арендалык тоьлевлерининъ аркасы ман яшайтаганларына шайыт боламыз.
Бу ерде солай ок малды йылда эки кере кыс эм яй отлакларга айдав практикасы онъайсыз эм малшылык производствосына йойымлы экени ашык коьринеди. Соннан себеп коьшимли малшылык отлакларында хозяйстволык аьрекетин юритуьвши СПК-лар, КФХ-лар эм баска туьрли авыл хозяйство товарларын аьзирлевшилер малшылыктынъ стационарлык кебине шыкканлар. Соны ман байланыста эндигиси бизге коьшимли малшылык кеби соны тайдырувга эм коьшимли малшылык отлакларында хозяйстволык аьрекетин закон ягыннан туьз кепте онъламага оьзи шартлар туьзетаганы акында ойламага заман етпеди ме экен?

Соьзимди тамамлай келип, бу эм профильли республикалык учреждениелерине йиберилген баска кенъеслер болган шаклы дурыс кепте ойласылып каралар деп сенетаганымды билдирмеге суьемен».