Халкымыздынъ айтылган кызы ______________

Оьткен XX оьмирдинъ 70-нши йылларында мен Махачкалада Г.А.Гасанов атындагы музыкалык отанына окымага туьстим. Бос заманымда Махачкала шахары ман танысатаган эдим. Орамларын, майданларын, маданият босагаларын абытлап, коьп яхшылыклар ман таныспага туьсти. Биринши кере филармонияды, музейди, баска концертлик сахналарын коьрмеге эп болатаган эди. Айлак та бир кешки вакытта, юма сонъгы куьн, Буйнакск орамына кыдырып шыгып, «Дружба» деген кинотеатрында сонъгы киноларды суьйип карайтаган эдик. Каты куьн эртенъ мен музыкалык училищеден класс излеп тавып, болмаса – шеретке турып, босаганда фортепиано клавишасында бармакларымызды ювыртып, музыка сулыбына уьйренуьвдинъ амалын коьретаган эдик. Музыкалык отанларынынъ аьр бир классында да фортепиано болады. Онсыз бир дерис те юрмейди. Оннан баскалай, Хазар тенъизининъ елемикли ягасында толкынлардынъ ягага урынганын, неше юз йылдан бери тасларга согылып, соларды эгитип келеятканларына, кемелердинъ тап шынжырдай тиркесип юзгенине шайыт болатаган эдик. Куьнлер йылы заманларда тенъиздинъ тузлы сувына коьмилип ялдап та, суьнъгип те алатаган эдик.

Сосы йыллардынъ ишинде бир кайта мен досым эм бирге окыган йолдасым Сепер-Али Шураев пен шомылмага тенъизге келдик. Тенъиз ягасында биз Терекли-Мектебтинъ аьруьв кызлары ман йолыгыстык. Мен анълап, ол кызлар институтта бизден уьйкен курсларда окыйтаган болган. Меним йолдасым Сепер-Али сол аьсерде Аьскер сырасыннан келип турган мезгили эди. Ол кызлар ман тез ортак тил тавып, олар ман, мага коьре, хабарды аьруьв бардырады, неге десенъиз, кызлар арада «ха-ха» деп куьледилер. Мен де оларга сувдан суьнъгип шыккан мезгилде карайман эм йолдасымнынъ усталыгына, кызларды сарк-сарк этип куьлдиргенине аьжейип этемен. Оьзимнинъ акымда хабар да йок, неге десенъиз, мен аьли де он алты ясымда, кызлар акында даьме де этпеймен. Сол кызлардынъ ишинде биреви оьзининъ айлак та бир ялдап эм юзип болув сулыбы ман мени бек сейирге калдырды. Онынъ артыннан уланлар да ялдамага кавыфсынадылар. Мага коьре, ол заьлимдей алыс ерлерге дейим ялдап даянады. Сонъ ягага кайтып келгенде, кызлар ога карсы шавып барып, курсап алып: «Зина, сен коркаякты да билмейсинъ, калай куьшли ялдайсынъ, я-а!» – деп тамашага каладылар. Сол куьн бизим ногай кызлардынъ ишинде Зина энъ де ярасык, бек сылув, аьлемет кыз экенин, кошшы болсам да, туьсиндим.

Соьйтип, Зинаида Анвар кызы Коштаковады мен биринши кере коьрип таныганман. Сонъ мен окувымды битип, аьскер борышымды таьвесип, уьйге кайтып келип, Ногай район орталык маданият отанында исимди бардырганда, Зинаида Анвар кызы ман куллык бойынша айланганда бир катнасатаган эдик. Биз Зинаида Анвар кызын комсомолдынъ биринши секретари деп билетаган эдик. Сол вакыттагы онынъ куллыгы акында мен коьп зат айтып болмайман, неге десенъиз, яс болганга, комсомолдынъ, партия райкомынынъ куллыкларыннан бираз эрек эдим. Мен айлак та терен музыка дуныясына коьмилип, онынъ байлыгы ман бек аьвлигетаган заманларым. Сол хаьсиетимди мен аьли де тасламаганман. Кеше-куьндиз меним ойым – музыкада.

Зина йыйынларда, байрамларда, маданият отанында тез коьринетаган эди. Оьзгелерден оны не зат баскаландыратаган эди? Бириншилей, ярык юзли шырайы, турган турысы, соьйлеген соьзлери. Уьстине кийген опырагы да онынъ таза танъ юзи мен келисетаган эди. Аьруьв нышанлы, ногай кызларымыздынъ арасында сылув юзли Зинаида Анвар кызын бирев мен де авыстырмай танымага болатаганын коьбиси аян билетаган эди. Кайбир оьсип келеяткан яс кызларымыз Зинага тенъ болмага, ога усамага шалысатаган эдилер. Яслардынъ арасында бизим Зинаида Анваровна ямагат арасында да, куллыкта да, йыйында да оьзин бир ярасык юритеди. Соьйлегенде, ялынлы ойлары ман тынълаганлардынъ коьнъилине етеди деген неше хабарын да эситкенмен, эм мендей коьплер оьз заманында сога шайыт болган. Сав халкымыз Зинаида Анвар кызын яслардынъ басы, етекшиси, йол коьрсеткиши деп билетаган эди. Акыйкатлай да, онынъ солай экенин, Зинаида ямагат-политикалык яшавында да шугыл кепте басамак пан коьтерилип турган шагын биз коьрдик. КПСС райкомда онынъ куллык эткен заманы айлак та бир толы эм кенъ оьрисли, уьйкен яваплы тапшырмаларды яшавга шыгарув ислери мен баскаланган деп билемиз. Онынъ ногай халкы уьшин эткен ислери айлак та коьп. Куьн аралап арымай-талмай командировкаларга барып, берилген буйымларды туьп-туьз толтырып, барган еринде баьрисин де оьз соьзине уйыстырып тынълатып, аьр бир исин бажарып, берген соьзине берк кыскаяклы эди.

Сонъында биз Зинаида Анвар кызы ман ювык та болдык. Мен оларга куьев болдым, бажам Иса Коштаков пан Зинаида бас косып яшаганда да катнасувлар коьп болатаган эди. Уьйшилигинде де Зинаида айлак кенъ, конак суьер, бир де шырайын бузбай, куьлемсиреп конакбайлыгын билдиретаган эди. Не заман барсанъ да, уьйинде кыймаслары, ис йолдаслары, баскалай ювыклары, конъсылары йыйы карсы болатаган эдилер. Сыпырасы дайым да толы, эм аьр бир зияпет дастарханда оьз ерине келисли салынатаган эди. Зинаида Анвар кызы коьп затка эс этетаган эди, эм аьр исине де, сыпырады берекет пен безеклендируьв культурасына да айырым маьне беретаганын биз шынтылай да билемиз, неге десенъиз, коьп аьруьв таныйтаган эдик онынъ аьелин. Кайсы бир кардаш-ювыгы да Зинаидадан маслагат эм ярдам алган. Зинаида тоьгерегиндеги ювыкларына да бек мукаят аьдем болганын биз коьплеген мысаллар эсабында билемиз.

Районымыздынъ маданият отанында коьп байрамлар, йыйынлар, конференциялар озган мезгиллерде Зинаидадынъ бойы дайым да коьринетаган эди. Оькимет ямагат-политикалык шараларында да эм халк байрамларында да Зинаида Коштакова маданият уьйининъ залында алды бетте олтырып, соннан эл мен бирге косылып кайтар эди. Коьп бетинде етекшилер, сав дуныяды авдараяктай болып, туткасыз экенин билдирип, халкы ман бирге шыдап, яхшылыктынъ сонъына дейим олтырмайдылар. Соьйтип юрген аькимлеримиздинъ кайбиревлери оьзиннен сонъ коьп аьруьв ыз да калдырмадылар. Эткен ислери де ярты-курты. Ондайлардынъ акында не айтпага болады?

1986-ншы йыл мен ол замандагы КПСС Орталык комитетининъ Генеральный секретари М.С.Горбачевка халкымыздынъ яшав турмысы акында хат яздым. Энъ де бириншилей, хатымда ногай халкында патшалык театры йок деген соравымды тускап салдым. Меним хатым коьп аьдемлерди навасызландырды. Бир нешевлер меннен сыгалап, юреклери ярылып, сол ушын ма сенинъ Генеральный секретарьге хат язганынъ деп аста-акырын янасып сорайдылар. Меним хабарым республикамыздынъ органларына да етипти. Бир куьн мени Зинаида Анвар кызы оьзининъ кабинетине шакырды. Мен барганда, ол мага: «Сен, Яхъя, аьзирлен. Обкомда сени куьтедилер эм мен сени сонда еткеремен, сондай буйрык келген», – дегенди анълатты.

Махачкалага бараятканда йол бойынша Зинаида меним коьнъилимди коьтерип барды. «Коркпа, сенинъ артынъда ногай халкынъ бар», – деди ол мага. Сол соьзлерди мен бир де мутпайман. Обкомда мен оьз соьзимнен кайтпадым. Ызында олар, соьзимнен кайтпаягымды анълап: «Ногай халкында да республикадынъ баска миллет профессионаллы театрларындай оьз миллет театры болар», – деп соьз бердилер, сендирдилер.

1989-ншы йылда Бальбек Кельдасов, ногай халкынынъ боьлинуьви акында миллет маьселеди коьтерип, «Бирлик» деп аталган халк ямагатын курды. Червленные Буруны авылында халкымыздынъ 2-нши курулта-йын озгарды. (Ногай халкынынъ биринши курылтайы 1922-нши йылда озган). Сонъында «Бирлик» ямагатынынъ Ногай район боьлигининъ конференциясында мени сонынъ председатели этип сайладылар. Бизим бу патриотлык исимизде Зинаида, дайым да уьйкен орынды тутып, белсен катнасып, бизге эби болганша дайым да ярдам этетаган эди. Йогарыда айтканлай, кайбир аькимлер соьз тийип кояр деп бизден эрек таймага шалысатаган эдилер. Сол аькимлер неше кере де: «Буларда ша акыл йок» деп бизге бармаклары ман коьрсеткенлер. Балаларын да уьйрететаган эдилер эрек турынъыз олардан деп. Болса да, олар районымызга кырдан аьдемлер аькелмеге, оларга бакшалар оьстирмеге ыхтыяр бермеге мутпайтаган эдилер. Сога карамастан, биз оьз эркимиз бен эрлигимизди йоймай, сол замандагы патшалык тармагы ман куьресетаган эдик. Бальбек Кельдасовтынъ етекшилиги мен эткен ислеримиз ерде калмады. Бу куьнге дейим де сол соравлар, оьз актуальлигин йоймай, бизим ногай ясларымыз бан коьтерилип турадылар. Сол заманда этилген куллыклар коьп, онынъ акында биз айырым макалалар язармыз. Болса да мен солардынъ бириси акында айырым айтпага суьемен.

Грузия ериннен 1990-ншы йыл бизим шоьлге кварель аварларын коьширемиз дегенде, биз сога карсы болдык. Мен «Бирлик» ямагатынынъ район боьлигининъ председатели эдим. Мынълаган халкты йыйнап, Терекли-Мектеб авылдынъ топ майданында уьйкен митинг уйгынлап оьткердик. Сол митингти мен юриттим. Шоьлде яшайтаган ногайларымыз йыйылып, бизим исимизди хош коьрип, эл мен бирге йигерли коьтерилдик. Республикамыздан да етекшилер келип, кайтип биз оьз ыхтыярларымызды яклап болатаганымызды оьз коьзлери мен коьрдилер. Аьне сол митингти аьзирлегенде, Зинаида Анвар кызы, билегин туьрип, бизи мен тенъ юрди.

Баска бир йол Батыр-Мурза авылынынъ касында уьйкен фольклор байрамын озгарганда да, Зинаидадынъ етекшилиги мен сол майданга электроярык тарттырып, кайдай байрам уйгынладык. Машалла! Оны халк аьли де мутпаган. Районымыздынъ 60 йыллык мерекесин белгилегенде эсте-туьсте йок, мутылып калган бурынгы тракторларды, баскалай техникаларды юритип, эстеликли парад оьткерип, элди кувандырды бизим етекшилер. Аьне сонда да Зинаидадынъ талабы, уйгынлав сулыбы аян коьринип турды. «Бу бизим Зина баьрин де этетаган», – деп халктынъ сыбырдасканын коьбиси биледилер. Болса да онынъ янында айырылмай юргенлердинъ биревлери эндигиси бу куьнлерде оны билмегендей, онынъ ислери акында эситпегендей боладылар. «Коьзден тайсанъ, коьнъилден де таясынъ», – деп халк босына айтпаган. Болса да аьдемнинъ Алла берген эси бар, дурысын буьтин этип язып калдырмага керек, келеектеги ясларга. «Оьлисин сыйлаганнынъ тириси аш калмас», – деп босына айтылмаган. Зинаида Анвар кызынынъ йол коьрсетуьви мен, дипломатиялыгы ман, дослык, кардашлык байланыслар аркасы ман «Айланай» фольклор-этнографиялык ансамблимиз, биринши болып шет элге йол алып, Туркияда оьз оьнерин коьплеген фестивальлерге (1998-нши йыл эки кайта) барып коьрсетти. Сол кыйыны уьшин биз, ногайлар, айлак та бир муьсирев этемиз Зинаида-аьптемизге, неге десенъиз, биз онда яшайтаган ногайларды тавып, коьплерге йол аштык. Зинаида салган сокпак буьгуьн уьйкен йолга айланган. Бу куьнлерде шет элдеги ногайлар ман кыз берип, кыз алысып, кудалык тутып яшаймыз. Сол катнасувларымыз узагына болсын! Сол дослыкка, кардашлыкка йол ашкан ногайымыздынъ айтылган кызы Зинаида Анвар кызынынъ эстелиги дайым да бизим коьнъилимизде тураяк деп сенемен.

Я.Кудайбердиев.
Суьвретте: З.Коштакова.