Халкымыздынъ юзлеген йыллар соьз оьнери оьрлене келип, Уллы даладынъ куьнтувардагы орхон-енисей япсарларыннан алып куьнбатардагы Карпат тавларына дейим шашырап калган авызлама байлыгы эндигиси оьмирлер туманларына синъип барады. Сол байлыктан оьз заманында буьгуьнги тирилерге болган шаклы аман калдырайык деп ногайдан атланып шыккан йигитлер аз эдилер, оларды бармак пан санамага болады. Канжыгаларына атай-анайларымыздан калган соьзлердинъ алтын нурларын шоьплеп йыйып, увысында тоькпей аьлиги заманга еткергенлер. Ондай йигитлердинъ бириси, ишиндеги тириси – бизим замандасымыз, авылдасымыз Тагир Ажакай увылы Акманбетов.
Тагир Акманбетовка яслай сондай авыр, ама абырайлы борышты аркасына артпага Алла-Таала оьзи усындыргандыр деген ой оьзиннен-оьзи тувмайды. Аьли алыстагы 60-70-нши йылларда Тагир Терекли-Мектеб авылдынъ Абдул-Хамид Джанибеков атындагы орта мектебинде окыятып, колына тептерин алып халк авызлама яратувшылыгынынъ биринши ынжы мойыншакларын язып алып баслаган. Сога суьйимлик, бир соьзсиз, онынъ каны-янында болган. Экиншилей, оьзи бир язувында билдиргенлей, Эдиге авылында яшайтаган, бурынгы халк соьз усталыгын аьруьв билетаган атайы Танъатар Кошеров (Алла ога тынышлык берсин) сол суьйимликти эл яратувшылыгын йыювдынъ уьйкен йолына айландырмага себебин эткен.
Соны ман бирге Тагир Ажакай увылы оьз билимин арттырмага, художестволык китаплерден баскалай, халк соьз оьнери акында язылган айтылган аталык аьлимлерининъ коьп илми куллыкларын окымага шалыскан. Онынъ юрегиндеги оьз оьнер отын яркыратпага О.Сулейменовтынъ «Аз и Я», В.Жирмунскийдинъ «Тюрк баьтир эпосы», Радловтынъ, Фалевтинъ, академик Л.Гумилевтинъ эм сондай коьп тюрк эм орыс аьлимлердинъ китаплери ушкын бергенлер. Олардынъ язганлары Тагирдинъ оьзинде халк авызлама яратувшылыгынынъ шыгармаларына, миллетимиздинъ тарихине илми карасы ман карамага, терен кепте тергеп-тешкермеге, соларга тийисли баасын бермеге шалыскырлык эндирди.
Коьп ийги соьзлерин Тагир айтылган фольклорист, халк авызлама яратувшылыгын йыювшы Аьжи-Тархан авлагыннан Ногай даласына келген Абдул-Хамид Джанибеков, ак Кобаннынъ акыр йигитлерининъ бириси Ашим Сикалиев акында айтканын неше де эситкенмен. А.Сикалиев пен ол бир неше кере биздеги Ногай районындагы авылларды кезген.
Соны ман бирге Т.Акманбетов бизде язувшы, драматург, критик, публицист деп те ийги белгили. Ол миллет ногай адабиатына оьткен оьмирдинъ 70-нши йылларынынъ ызында келген. Сол шаклы заман ишинде ол тек оьзининъ тувган еринде тувыл, ама Туркиядагы, Румыниядагы, Австриядагы ногайлар бирге яшайтаган баска ерлерде де оьзининъ язганлары ман белгили. Зейинли талаплы аьдем болган сонъ, ол тек аьлиги заман тувыл, оьткен эм келеектеги заман ман яшап, солардынъ атыннан соьйлеп те биледи.
Йогарыда белгилегенлей, Тагир тек мектебте, сонъында Махачкаладагы Дагестан педагогикалык институтында алган билими мен олтырып калмады. Ол дуныядагы коьп акыллы эм каьмбил язувшылардынъ, тарихшилердинъ, фольклоршылардынъ язганларын окыган. Элбетте, бу зат эм оьзи йыйнаган халкымыздынъ соьз оьнери (сонынъ ишинде легендалары эм йырлары) ога сондай да яркын шагырмасы – «Сынтастынъ йылувы» (2008 й.) деген повестьти язбага амал берген. Мунда язувшы Ногай даласында бурыннан айтувлы Баьтир-кады, атларын халкымыз суьйип атаган Арсланбий, Алгиси, Камай эм баска эр йигитлерди коьрсетеди. Сосы повестинде автор биринши кере Тоьпегоьз деп аталган мифологиялык персонаждынъ акында энъгимеди де келтирген. Сонъында оны белгили язувшымыз Иса Капаев, оьзининъ «Мифологиялык соьзлигинде» уста кепте кулланып, кенъ аудиторияга билдирген. Дурысында, Капаевтинъ бу соьзлигинде келтирилген коьп фольклор шыгармаларынынъ негизине Т.Акманбетовтынъ йыйганлары салынган. Йогарыда белгиленген китабинде автор коьп ногай ырымларын, эмлев эликлерин, анъшылав йорыкларын, оьлен-шоьп, юлдызлар акында туьрли таварыхларды уста кепте кулланувы ман соны окымага кызыклы эткен. Сол себептен бу китапти тарих шыгармасы, соны ман бирге ол шоьл халкымыздынъ бурынгы яшавы акында язылган аьлемет энциклопедия деп те косар эдим. Соны 9-11-нши класслар уьшин адабиат окув хрестоматиясына киргистуьв бек пайдалы болар деп ойлайман. Бу китапти окымаган ногай оьзининъ ногай экенлиги акында ярты кепте биледи деп санайман.
Оннан да алдын оьзининъ биринши фольклор йыйынтыгын Т. Акманбетов 1985-нши йылда Карашай-Шеркеш китап издательствосында «Алал косак» деп атап шыгарган. Бу китапке онынъ халк авызыннан йыйнаган эртегилери киргистилген. Оннан сонъ фольклоршыдынъ балалар йырлары 1990-ншы йылда Махачкаладагы китап издательствосында Сраждин Батыровтынъ аьрекети мен «Ай, айданак» деп аталып шыкканлар. Соьйтип, 90-ншы, 2000-ншы йылларда Т.Акманбетовтынъ «Маьнели соьз малдан артык», «Куьмис алка», «Бизим атлар», «Коьзясым нур болсын», «Коьнъил юманышы», «Колым яхшылыкка тийсин», «Туье оьркеш» (2 топлама), «Ялын эм кенълик», «Юмак айттым», «Сеним юрек ярыгы», «Эки соьз» деген китаплери баспаланганлар. Онынъ «Колым яхшылыкка тийсин» деген китаби Джемиль Сутбаштынъ аьрекети мен туьрк тилине коьширилип шыгарылган.
Т.Акманбетовтынъ йыйган халк авыз оьнерининъ асабалыклары «Дагестан халкларынынъ фольклорынынъ эстеликлер своды» (1-нши том, Москва, «Илми» издательствосы» 2011-нши йыл, айванлар акында эртегилер») киргенлер. Сондагы ногай текстлерди ол айырган, орысшага коьширген эм паспортизациясын эткен. «Карашай-Шеркеш халкларынынъ эртегилери» деп аталган йыйынтыкка онынъ да бир неше эртегилери косылганлар. 2016-ншы йылда болса, Т.Акманбетов пан Дагестаннынъ Ногай районында 1975-нши йылда язылган «Эдиге» деген эпос поэмасы Москвадагы «Илми» издательствосыннан баспаланып шыккан. Онынъ шыгармалары солай ок ногай авторларынынъ «Тувган ерим», «Ялын», «Танъ яхшы болсын», «Алма», «Алтын китап», «Саьвле», «Байтерек» деген биргелес йыйынтыкларында да дуныяга энгенлер.
Т.Акманбетов замансыз дуныядан кеткен Гамзат Аджигельдиевтинъ, Кадриядынъ баспаланмай калган ятлавларын, поэмаларын излестирип тавып, баспадан шыгарган. Сол ок заманда ол Салимет Майлыбаевадынъ «Кызымнынъ портрети», бу сыдыралардынъ авторынынъ «Оьмирлер арасында», «Алибек Каплановтынъ «Шобытлыдынъ баврайында» деген китаплерине кирис соьзлерин язган.
Тагир Акманбетов – ДР ат казанган маданият куллыкшысы, Россия Язувшылар эм Журналистлер союзларынынъ агзасы. Белгили фольклоршы, талаплы язувшы, журналист, Дагестандагы ногай оьнер интеллигенциясынынъ коьримли ваькиллерининъ бириси болады. Ол оьзининъ онлаган йыллар бойында авыл-авылдан юрип йыйнаган халк авызлама яратувшылыгынынъ калымжасы, фольклор, адабиат акында язган коьп макалалары, илми куллыклары ман тек Дагестанда тувыл, Карашай-Шеркеш, Шешен, Астрахань ерлеринде, Ставрополь крайында, баска якларда да белгили болган. Онынъ язганлары аьдемде ийгиликти, яхшылыкты излеви мен баскаланады, аьлиги заманда сондай шыгармалар коьп тувыл. Язувшыдынъ хабарлары эм повестьлери енъил, бай, ыспайы тил мен, аьдемлерге, ата юртына, Тувган Элине суьйимлик пен язылганлар.
М.Ханов.