Муннан 30 йылдынъ артында, 1991-нши йылдынъ 21-нши июниндеги, алдынгы РСФСР Оькиметининъ токтасына коьре, баьри де регионларда, сонынъ санында Дагестанда эм Ногай районында яшавшыларды иске ерлестируьв орталыклары туьзилип басланган. Соны ман байланыста газетамыздынъ оьз хабаршысы «Ногайский район» МО-сындагы яшавшыларды иске ерлестируьв орталыгы» ДР ГКУ директоры Рустам Рафаэль увылы Такташев пен хабарласув озгарган.

– Рустам Рафаэль увылы, элимиздегиндей болып Ногай районынынъ яшавшыларын иске ерлестируьв орталыгына да курылганлы 30 йыл толып туры. Эсимизде 1991-нши йыл, алдынгы СССР элимизде перестройка юрип турган заманлар. Сол замандагы Оькиметимиз куллыксыз болган гражданларды колтыклав ниет пен уйгынлаган орган бизим куьнлерге дейим аьрекетин бардырып келеди. Буьгуьнги куьнлердинъ бийиклигиннен кери бурылып караганда, сондай социаллык учреждениесининъ яшавда сонынъ туткан орыны эм аьрекети акында кайдай ойынъызды айтарсыз?
– Аьли перестройка йылларында Оькимет сол замандагы енъил болмаган социал-экономикалык аьллерди эске алып эм куллыксыз болган гражданларды колтыклав ниет пен яшавшыларды иске ерлестируьв учреждениелерин ашпага амалсыз болган. Соьйтип, 1991-нши йылдынъ 21-нши июниндеги РСФСР Оькиметининъ токтасы эм оннан сонъгы «Россия Федерациясында яшавшыларды иске ерлестируьв акында» деген федераллык законы ман келисли кепте сав элимизде яшавшыларды иске ерлестируьв орталыклары туьзилип баслаган. Сол куьннен алып яшавшыларды иске ерлестируьв службасы туьзилген куьн деп белгиленип келеди. Быйыл мерекели йыл болганга биз 19-ншы апрельде сога багыслап айырым шаралар оьткергенмиз. А муннан бир ай алдын, 21-нши майда, Орталыктынъ эм Ногай районындагы МФЦ куллыкшыларынынъ йолыгысы болып озды. Бу шарадынъ бас ниети – налог службасы ман Пенсионлык фондынынъ тар байланыста биргелес катнасув соравларын ойласув эди.
Отыз йыллык мереке мен байланыста Орталыгымыздынъ тарихи мен бирге биринши куллыкшыларын эм етекшилерин белгилемеге туьседи. Бас деп учреждениемизди Арслан-Али Сарсеев етекшилеп, район тарихине ЦЗН-нинъ биринши басшысы эсабында кирген. Оннан сонъ директор болып Нажмудин Мансуров 5 йыл узагында куллык эткен. Ол кеткен сонъ коллективти Кайтарбий Сулейманов, сонъында Фарида Янмурзаева басшылаганлар. Аьлиги заманда бу яваплы исти бажарув куллыгы мага тапшырылган.
Орталыктынъ биринши куллыкшылары арасында София Баймурзаевады, Арслан Кусегеновты, Сакинат Бекбулатовады, Сайбат Батыровады, Нарбийке Умаровады, Гунайдат Коккозовады, Галия Такташевады эм баскаларды атамага болады. Олардынъ кайсысы да оьз куллыгына яваплылык пан карамага шалысканлар.
Былтыр янъы коронавирус юкпалы маразынынъ таралувы ман байланыста РФ Оькиметининъ 2020-ншы йылдынъ 28-нши апрелиндеги токтасы ман келисли кепте биз дистанционлы куллык этуьв йорыгына коьшкенмиз. Сонда куллыксыз яшавшыларга келисли ис орынларды излестируьв бойынша патшалык ярдамларын этуьв йорыклары токтастырылган.
Буьгуьн куллык излестиретаган аьдемлер алдынгыдай болып бизге биреви де келмейдилер. Олар оьз аьризелерин бизге электронлы кебинде йибередилер. Соьйтип, Интернет аркасы ман куллыксыз гражданлардынъ эм куллык беруьвшилердинъ аьризелери, куллыксыз яшавшыларга куллыксыз гражданлары деген статус берилуьв, бу баьри ислер де эндигиси Интернет йорыгында бажарылады.
Аьлиги заманда яшавшыларды иске ерлестируьв патшалык орталыклары гражданларга 12 туьрли патшалык коьмеклерин этеди. Биз, айтпага, аьдемлерге кеспи сайлав, куллыксыз калган гражданларга психологиялык демевлик, социаллык адаптация, кеспи бойынша окытув, бир кере берилетаган финанс ярдамын этуьв эм сондай баска патшалык коьмеклерин беремиз. Бизим бас борышымыз – «Россия Федерациясында яшавшыларды иске ерлестируьв акында» деген РФ законынынъ 25-нши статьясынынъ 3-нши пункты ман келисли аьлде куллык юритуьв.
– Ис рыногында аьли уьшин республика, сонынъ санында Ногай районы бойынша аьллер калай деп ойлайсыз?
– Дурысын айтканда, ис рыногындагы аьллер тек Дагестан Республикасы тувыл, савлайы Сырт-Кавказ федераллык округы бойынша мактагандай тувыл. Боьтен де яслар, иске яравлы ясларындагы аьдемлер оьзлерине келисли куллык таппай кыйналадылар, сол себептен баска регионларга кетпеге амалсыз боладылар. Бизим район бойынша да аьллер сондай. Бос ис орынлардынъ йоклыгы – ол биз уьшин бас маьселе. Элбетте, Махачкаладагы бос ис орынлар акында бизге аьр заман да билдируьвлер келедилер. Баска регионларда хыйлы куллыклар барлыгы «Работа в России» деген федераллык интернет-порталында орынластырылады. Тек бизим яшавшылардынъ хыйлысы оьз авылында ислемеге суьеди. Биз де буьгуьнлерде келеек йылларга Дагестаннынъ Аькимбасынынъ куллыгын кесек заманга юритуьвши Сергей Меликов эм республика Оькимети региондагы социал-экономикалык аьллерди ийгилендируьв уьшин этип турган аьрекети бу ягыннан ийги сырагылар берер эм коьп янъы ис орынлары туьзилер деп сенемиз.
Буьгуьнлерде район яшавшыларынынъ саны – 18300 аьдем деп эсапланады. Олардынъ ишинде экономика ягыннан белсенли деп 13045 аьдем саналады (олай дегени, ис орынлары барлар, оьз алдына ис аьрекети мен каьрлейтаганлар). Район яшавшыларын иске ерлестируьв орталыгында куллыксыз деп 161 аьдем эсапка алынган, сол сан район бойынша куллыксызлыктынъ оьлшеми тек 1,4 процент болады деп коьрсетеди. Куллыксыз аьдемлердинъ коьбиси Орталыкка келмейдилер (аьлиги заманда Интернет аркасы ман аьризелер бермейдилер). Бос ис орынларын излейтаганлар оьзлери яшайтаган ерлеринде куллык болса экен дейдилер. Оькинишке, аьли уьшин муниципаллык бос ис орынлары йокка эсап. Эгер биз куллык излейтаганларга ис орынларын таба алмасак, оларга куллыксызлыгы уьшин пособиелер беркитемиз.
– Сизинъ куллыгынъызга буршав беретаган бас маьселелеринъиз эм соравларынъыз калай аьлде шешиледилер?
– Бизим бас маьселемизди мен йогарыда атадым. Баьри куллык беруьвшилер де (патшалык эм байыр организациялары, учреждениелер, предприятиелер) бизге оьзлеринде бар болган бос ис орынлары акында билдируьвлер йибермеге керек. Солар ман танысып болган сонъ Орталык сол ис орынларга куллыксыз гражданларды йибермеге борышлы. Бос ис орынлары – ол буьгуьнлерде бек авыр сорав. Мысалы, эгер кайсы бир учреждениеде ис орыны босаган деп эситип, соларга занъ соксак явапка: «Бизде сол ис орынына оьз аьдемимиз бар», – дегенди эситемиз. Аьне яде мине эгинши-фермер хозяйствосында ис коллары етиспейди деген хабар шыкса, сонъында соннан: «Биз хозяйствомызда оьз аьелимиз, кардаш-ювыкларымыз бан ислемеге суьемиз. Тезден Сырттан кардашларымыз кайтады, оларды ислемеге алаякпыз», – деген явап келеди.
Тагы бир маьселемиз – ис меканымыздынъ эскилиги, ислемеге яравсызлыгы. Сога аьли 100 йылдан артык заман, мекан оьткен ХХ оьмирдинъ басында курылган эм аьлиги заман талаплавларына келиспейди. Биз, эгер райондагы 161 куллыксыз аьдемлердинъ баьрисин де бир куьн меканымызга шакырсак, олар сонда сыймаяклар. Болса да ызгы заманларда министерствомыз бизге мекан бермеге шалысады.
Йолыгысымыздынъ ызында мен Орталыктынъ атыннан «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ редакциясына коьпйыллык ис катнасувларымыз уьшин разылык билдирмеге суьемен. Газета бетлеринде законларымызга туьрленислер киргистилуьви, янъы законлар, бос ис орынлары акында билдируьвлер неше де баспаланганлар эм баспаланадылар.
Хабарласувды юриткен М-А.Ханов.