Ногай район ерин немец-фашист аьскерлериннен босатувылувынынъ 80 йыллык мерекесине рас келип Кумлы авылынынъ согыс йыллардагы баьтирлиги
Заманнынъ оьз эстелиги бар – ол тарих.
Сонынъ уьшин дуныя туьрли шакларда ер юзин сенъкилдеткен кыйынлыкларды эм миллионлаган яшавларды аькеткен каты согысларды бир де мутпайды.

Мине буьгуьнги яшавымызды эм Уллы Аталык согысынынъ коркынышлы йылларын 80 йыллары айырады. Ама бир заманда да бирев де йигитлерден – баьтирликти, баьтирлерден – сый, оьрметти, енъуьвшилерден – Енъуьвди алып болмас.
Согыстынъ биринши куьниннен алып наьлет душпанга карсы болган толы мобилизациясы басланды. Савлай Эл мен бирге душпанга карсы каты куьреске ногай халкы да коьтерилди. 1941-1945- нши йыллар ишинде Караногай районыннан фронтка 2560 аьдемлери йол алдылар. Тек кишкей Кумлы авылыннан 300-ден артык эр аьдемлери согыска кеттилер. Олардынъ коьбиси дав майданында ян бердилер, ама халк эсинде дайымга сакланаяклар. Кан тоьгисли согыста аман-эсен уьйлерине уьйкен Сый оьрметке тийисли болып кайтканлар, согыста коьрсеткен йигитликлери уьшин орденлерге, медальлерге тийисли этилгенлер. Бу согыста бизим авылдасларымыз Абдуламин Абдуллаев эм Курпай Кулушов Кызыл Юлдыз орденине эки кайта тийисли болганлар. Бегали Ханмурзаев Курсап алынган Ленинград каласын босатувда катнаскан, Курман Мамуров, Асан Коккозов, Муса Танбулатов Сталинград каласын коршалавда ортакшылык эткенлер. Оннан сонъ Смоленск каласына йиберилгенлер. Аджиманбет Динашев Малая Земля, Казманбет Казбулатов Австрияда, Игам Аллабергенов Польша еринде юрген каты урыслардынъ катнасувшылары болганлар, Юмагул Котов 1945- нши йылда яноншылар ман согыскан, Тоьлеген Курганов, Давлен Ваисов, Ибрагим Керимов «Эдельвейс» немецлер дивизиясын алувда ортакшылык эткенлер.
Согыста Енъуьв – ол коьптен куьткен Енъуьвге бир ымтылыста, бир ниетте бирлескен тыл куллыкшыларынынъ енъуьви болады. 1942-нши йылдынъ язында немец аьскерлери элимиздинъ кубыла-куьнтувар ягына карап йол алдылар. Оьтпек, эт, май, юнге бай болган Ставропольеге душпан шапкынлык этпеге болады деген коркыныш тувды. Компартиядынъ Ставрополь крайы бойынша комитети мен малды, аслыкты эм сондай баска баалыкларын тез болып шыгарув бойынша амаллары алындылар. Махач Дахадаев атындагы партизан отрядына Караногай, Ачикулак, Коясыл районларынынъ колхоз эм совхоз малларын Дагестаннынъ кубыла бетине эм Азербайджанга шыгармага деген борыш салынган эди. Отряд биринши куьнлерде малды, МТС техникасын эм халктынъ йыйганларын элимиздинъ тылына шыгарувы ман каьр шекти.
Малды кавыфсыз районларына еткеруьвде оьз косымын Кумлы авыл яшавшылары да, айтпага, Юмали эм онынъ ян косагы Малбийке Карагуловлар да косканлар. Сары тамбыз айынынъ сонъына дейим Махач атындагы отрядынынъ партизанлары савлай аслыкты, малшылык азык-туьликлерин, айтпага, юн, май, пыслак, териди Кизляр каласынынъ шойын йол станциясына шыгармага уьлгирдилер. Отряд, немецлер алдыга юрип баслаганша, оьз алдына салынган борышын йигитлерше толтырды. Отряд аьскершилери районнынъ кубыла буйратлар бетинде кесек заманга турак ерин аьзирледилер.
Солай болып, Кумлы авылынынъ тоьгерегинде крайдынъ конъысы районларынынъ партизан отрядлары уьшин кериге деп азык-туьликлери, савыт-садаклары аькелинген эдилер. Сары тамбыз айынынъ сонъында немец баскыншылары савлай Караногай районын курсап алдылар. Кумлы авылында 300 аьдемнен немецлер гарнизоны турды. Халк коьп затларды басыннан оьткерди. Баьриси де фронтка кеттилер. Яшавшылар бир-бирине ярдамласып келдилер, авыр шакта бир-бирисининъ касында турдылар, кыйынлыкты да, куванышын да бирге боьлистилер. Оьспирлер окопларды казбага ярдам эттилер, фронтка согыспага кеткен уьйкенлердинъ орынына ызанда куллык эттилер. Кыскаяклылар йылы кийимлер аьзирледилер, шорап, колгап соктылар эм солардынъ савлайын да фронтка йибердилер. Кызлар таьмекиге кишкей дорбалар аьзирледилер.
Оькиметтинъ «Баьри зат та фронт уьшин! Баьри зат та Енъуьв уьшин!» деген шакырувы районымыздынъ эм Кумлы авылынъ яшавшыларына девиз болды. Бирев де бир зат та аямады, бар болган затын баьрисин де бердилер. Исмак Нукаевтинъ эскеруьвлериннен: «Эр кисилер фронтка кеткен сонъ, олардынъ орынына кыскаяклылар, картлар эм балалар турдылар. Мен Эсакай койшы ман куллык эттим. Кой, эшки, сыйыр бактым, мени Эсакай айда бир кайта кардаш-тувганларымды коьрмеге, ювынмага, тыншаймага уьйге йиберетаган эди. Бир кере мен уьйде болган заманда, авылга сырт-куьнтувар беттен йол ман мотоцикллар ман немецлер кирдилер. Коьп кетпей, олардынъ артыннан велосипедлерде немец аьскершилери келдилер. Олар бек коьп эдилер. Немецлер Куляй авылында токтадылар. Ол уьйкен болмаган авыллардынъ бириси болган. Заман оьтип, согыстан сонъ ол аьлиги Кумлы авылынынъ тизимине кирген. Сол заман Кумлыды алып баслаган немец отряды Куляй авылынынъ уьстиннен оьттилер. Немецлер авылдынъ бир уьйинде оьзлерининъ штабын курдылар. Штабтынъ касында эки каравылшыларды да салдылар. Сол хабар ювыктагы авылларына тез яйылды. Ювыктан карамага коркып, сол зат уьшин яв колына туьсеегин де анъламай, ерли яшавшылар шавып келип, душпанды эректен карайтаган эдилер. Уьйкенлер кесек заманнан уьйлерине кайттылар, а балалар онда каранъа туьскенше шавып юрдилер. Бу 1942-нши йылдынъ язы эди. Биринши эки-уьш куьнлеринде олар авыл ишине шыкпай, штабта турдылар. Доьртинши куьн дегенде, уьш мотоциклларда 9 аьскерши болып авылды айланып шыктылар, аьр бир уьйдинъ касында болып кеттилер. Сол куьннен алып немецлер экисер, уьшерден авыл ман юрип басладылар. Олар кыскаяклылардан суьт, юмыртка, тавыкларды тартып алып кететаган болдылар. Баьри затты да тыкпага туьсти».
Авылдынъ кыскаяклылары азык-туьликти душпанга бермес уьшин ерге коьметаган эдилер. Авылымыздынъ яшавшысы Кадырбийке Кулушева бир кере бузавын аькетпеге суьйген немец аьскершисин ийтеп, оннан оьз малын тартып алып калган. Кыскаяклы ногай тилинде душпанларга кайнаган ашувын коьрсетти. Оны бир зат та токтатып болмады. Сол вакытта бир неше куьнлер душпанга ашувы кайнаган кыскаяклы ишиндеги баьри карланувын тыска шыгарып немец аьскершиге каратты. Немец аьскершиси сол юка кыскаяклы сондай коркынышсыз болар деп, ойламаган да болар, ис соьйтип тамамланаягына аьзир тувыл эди. Ол артына тайып, бир затсыз кайтты.
Согыстан сонъ Кадыр- би́йке оьз бузавын ерли колхозга аькелди. Соьйтип, яс кыскаяклы оьзи уьшин тувыл, авыл онъайлыгы уьшин яшавын сынады. А сол заманларда Нурманбет Толакаев, Исмак Нукаев, Абдулаким Таушев колхоз малларын кумлар арасында багып юрип, немецлердинъ саны, олардынъ савыт-садагы, авылда не этетаганлары акында партизанларга билдируьвлер этип турганлар. «Махач» атындагы отрядынынъ разведчиги Казманбет Абдуразаков кум буйратларда Нурманбет, Исмак эм Абдулаким мен йолыгысып, оннан сонъ сол билдируьвлерди штабка еткерген. 1942- нши йылдынъ язында авылга карап уьш атлылары бараятыр эдилер. Авылдынъ шетинде олар ерли яшавшыларын йолыгадылар. «Авылда немецлер барма?» – деп орыс тилинде сорайдылар. Олар, яде анъламай ма, яде болса коркып па, авылда душпан йок экенин айтадылар. Ама немецлер авылда бар эдилер. Аз болса, немецлер келеятырган атлыларды сезип, бир неше куьпке боьлинип, шеттеги уьйлерининъ артына тыгылып, партизанларга атып баслайдылар. Атлылардынъ бириси сол ерде ян береди, экевлери шоьл мен шавып кетедилер. Атыска коьп аьдемлер йыйылдылар.
Нурманбет Толакаевтинъ эскеруьвиннен: «Немец аьскершилери партизаннынъ оьлген ерине авылдынъ уьйкен яшавшыларын янастырмадылар. Заман оьтип, уьйкенлердинъ айтувы ман, ян берген баьтирдинъ мейитин оьспирлер коьмдилер. Ол «Максим» отрядыннан партизан – Петр Васильевич Плешков эди. Петр Васильевич Плешков 1894-нши йылда Новогригорьевский уездининъ Александрия авылында тувган, ВКП(б) агзасы, оккупацияга дейим ол Александрийский авыл советининъ, солай болып, «Гигант» деген Мирненский колхозынынъ председатели болган, 1939-ншы йылдан алып Благодарненский районынынъ Исши депутатлар советининъ депутаты. 1941-нши йылдынъ карагыс айында «Максим» партизан отрядына кирген. Сол билдируьвлерди мектебимиздинъ ызлавшылары благодарненский пионерлери мен хатлар язысувларында билгенлер.
Сол партизан куьби Кумлы авылына разведкага бараятырган болганлар. П.Плешков пан бирге разведкага П.Матюшенко эм А.Елистратов та барган болганлар. Сол ерде окувшылар пионерлер отларын эм линейкаларын озгарып келгенлер. Авыл паркымызда «Максим» отрядынынъ партизаны П.Плешковка эстелик те салынган. Авылдынъ орамларынынъ бирисине Плешковтынъ аты да берилген. Партизан отрядынынъ борышлары – фашистлердинъ, солай болып, оларга коьмек эткенлердинъ акында билдируьвлерди дурыс йыйып беруьв эди. Сол билдируьвлерине коьре, 1942- нши йыл Кумлы авылында эки саткыншылар оьлтирилгенлер. Кырк кийик айынынъ 11-нши куьнинде А.Однокозовтынъ етекшилиги астында 74 аьдемнен туьзилген куьби (Махач Дахадаев атындагы эм «Максим» Благодарненский отрядлары) Кумлы авылында рейд озгармага деген борышын алды. Кырк кийик айынынъ 12-нши куьнинде 4 саьатте фашистлер партизан отрядынынъ ювыклаганы акында билип, согыссыз Кумлы авылдан шыгып кеттилер. 2 саьаттен сонъ авылды партизанлар алдылар. Партизанлар немец аьскершилер калдырган мотоциклларды, велосипедлерди алдылар. 1942-нши йылдынъ кырк кийик айынынъ ортасына Кумлы авылы косылган партизан куьбининъ негизленген ери болды. Кырк кийик айынынъ 18-нши куьнинде Кумлы авылында обоз етекшиси Т.Лукин косылган партизан отрядынынъ командири А.Однокозовка яваплы борыштынъ толтырылганы, юк еткерилгени акында билдирди. Сол зат уьшин ол разылыкка тийисли этилди.
Согыс йылларында Караногай район яшавшыларынынъ йигитлиги эм патриотизми тек ердеслеримиздинъ согыста коьрсеткен йигитликлерде тувыл, тувган еринде душпан ман каныгыслы куьресуьвде, фронтка азык-туьлик пен эм баьри керекли затлар ман ярдамласувда коьрсетилди.
Бизим эслеримизде йигерли аьскершилер, офицерлер, партизанлар дайымга сакланаяклар. Буьгуьн бизим борышымыз – Уллы Енъуьвдинъ аьскершилерининъ баьтирликлерин мутпай, эсимизде саклав!
К.Нукаева,
Кумлы авылынынъ Д.Шихмурзаев атындагы орта мектебининъ етекшиси.
Суьвретте: Кумлы авыл паркында ерлескен П.Плешковтынъ эстелигининъ касында окувшылар.