Ногай шоьлинде аьеллерде сакланган саргайган суьвретлерден бизге куьмис туьсли каракульден (элтирден) ясалган боьрк кийген аксакаллар карайдылар.
ДАССР Кизляр округынынъ Каясула районынынъ Кунай авылынынъ каракуль койларынынъ отарлары акында мага йырманшы оьмирдинъ сексенинши йылларынынъ ортасында Уллы Аталык согысынынъ ветераны, Севастополь каласын коршалавшы, Кызыл Юлдыз орденининъ иеси казаяклы тайпадан Балташ Мусаев хабарлады. Онынъ айтувына коьре, озган юзйыллыктынъ 30-ншы йылларында савлай Дагестанда, савлай Сырт Кавказда каракуль койлардынъ тек эки отары болган эм солар экеви де Каясула районынынъ Кунай авылындагы колхозында ерлескенлер. Бу ерде белгилеп айтув керек, эгер аьли Кунай авылы Ставрополь крайына киретаган болса, сол заманларда 1924-нши йылдан алып Ашшыкулак район Дагестаннынъ сырасында болган эм 1935-нши йыл Кунай авыл янъы курылган Каясула районынынъ сырасына киреди.
Ногай еринде асылланатаган элтирдинъ йогары сапаты акында мундай оьзгерис аян хабарлайды.
1937-нши йылдынъ август айынынъ исси куьнининъ туьс мезгилинде Тукуй-Мектеб авыл бетиннен Кунай авылга шанъ боратып автомашина янасады. Конакты йолыкпага авыл советининъ председатели Елкиси Кочербаев эм авыл советининъ секретари Балташ Мусаев шыгадылар. Келип токтаган «эмка» машинадан френч кийген аьдем шыгады, ол Дагестан Совнаркомынынъ Председатели Нажмудин Самурский эди. Онынъ юруьвининъ мырадына коьре, онынъ касында, шофердан баска я Кизляр ВКП (б) окружкомыннан, я Караногай эм Каясула ВКП (б) райкомларыннан бир ваькил де йок эди. Совнаркомнынъ Председателининъ келуьвининъ себеби куьмис туьсли (элтир) козылардынъ терисин алув болган. Нажмудин Самурский элтирден оьзине боьрк тиктирмеге суьйген. Сонъында Нажмудин Самурский сол элтирден тигилген боьркти СССР Оьр Советининъ сессияларында, наркоматларга барганда киетаган болган.
Аксакалымыз Балташ Мусаев айтканлай, энъ де ийги элтир деп тувмага эки-уьш куьн калган козыдынъ териси саналады.
Бизим ата-бабаларымыз бурыннан, Ногай Орда заманыннан алып, каракуль койларды оьстируьв мен эм олардынъ терисиннен боьрк ясав ман каьр шеккенлер эм буьгуьнги тил мен айтканда, аьлиги Россиядынъ кубыласында, сонынъ ишинде Сырт Кавказда да, бу тармакта монополистлер болганлар.
Каракуль деген соьз де тюрк, ногай тамырдан болады. Элтир боьрклер ясалган кебине коьре бухар боьрк, кобан боьрк эм баскалай аталатаган болганлар. Олар баьриси де Ногай шоьлинде ясалганлар эм тек фасонына коьре, айтпага, бухар боьрк деп аталганлар. Сонынъ уьшин де бухар боьрклер Бухарадан аькелинетаган болганлар деген ой янъылыс болады.
Совет заманында каракуль койлар Ногай шоьлдинъ баска авылларында да байыр хожайынлыкларда сакланатаган болганлар, ама олардынъ саны айлак аз эди. Солай ок олардынъ сапаты да йогары болмаган. Сонынъ акында 1989-ншы йылда озгарылган этнографиялык экспедициядынъ материаллары шайытлайдылар.
1938-нши йыл Кизляр округы Орджоникидзе крайдынъ сырасына киреди. Ногай шоьлин 1942-нши йылдынъ август айыннан алып 1943-нши йылдынъ январь айына дейим кесек заманга немец аьскерлери бийлегени ногай районларынынъ халк хожайынлыкларына уьйкен зарар келтирди, сонынъ ишинде каракуль койшылыгына да. Эвакуация мезгилинде каракуль койлар йок боладылар эм согыстан сонъ каракуль койларды оьстируьв, оькинишке, янъыдан тургызылмаган.
Буьгуьнлерде ногай ка- ракульди кайтадан тургызбага болама? Болады! Буьгуьн Дагестанда эм Ингушетияда каракуль боьрклер тигетаганлар терилерди Каракалпакиядан да аькеледилер. Каракалпаклардынъ коьбиси Ногай Ордадан шыкканлар эм ногайларга энъ де ювык халк боладылар. Ногай койшылар яде фермерлер Каракалпакиядан бир неше койлар сатып алып, каракуль койшылыкты кайтадан оьрлендирмеге шалыспага боладылар! Бу ийги исти бизим ата-бабаларымыз, элбетте, хош коьрер эдилер!
А.УЙСЕНБАЕВ,
тарих илмилерининъ кандидаты, этнолог.
