Сраждин Батыров талаплы, аьлемет аьдем эди. Астрахань областининъ еринде яшайтаган ясуьйкенлер несилиннен коьплеген аьдемлер оны ман таныс болган. Яратувшылык пан каьрлевши аьдем, Сраждин бир еринде турмайтаган болган, ол аьр дайым ислеп турган. Сраждин Батыровты ногайлардынъ кырк биринши баьтири деп айтпага боламыз. Оькинишке, ол эрте кетти бизим арамыздан. Сен аьр дайым бизим юреклеримизде, Сраждин!
Ногай халкымыздынъ шынты увылы
Аьр бир халктынъ тарихинде атлары оьктемлик эм данък тувдыратаган инсанлар бар. Ногай халкынынъ данъклы увылларынынъ бириси – биринши кеспили суьвретши Сраждин Самедин увылы Батыров. Сондай аьдемлер акында булай айтадылар: «Мынъ йылда бир кере тувады». Аьр бир ногайга Сраждин Батыровтынъ аты бек баалы. Озган юзйыллыктынъ 80-нши йылларында ногайдынъ миллет менлигининъ маьнели оьсуьви белгиленеди. Сол йыллар Сраждин эл арасында белгили болып баслайды. Оьз яшавын яркын яшаган Сраждин Батыров, онынъ тынышсызлы намысы ийгилик пен намартлык куьресуьвде маьне тапкан. Сраждин Батыров бай маданият асабалыгын калдырган. Онынъ 200-ден артык суьвретлери буьгуьнлерде бизди сукландырадылар, оьзининъ карасы ман ол халкымыздынъ аьвелгисин, ата-бабалардынъ аьдетлерин коьреди эм ойланады. Ногай шоьли – суьвретшидинъ айырым суьйими.
Коьшпели халктынъ бурынъгы маданияты, аьдети, йырлары, таварыхлары ога яратувшылыкка булак болган. Соьйтип, онынъ суьвретлери «Балалыктан», «Келин», «Аьдет биюви», «Куьзде», «Оьтпек писиредилер», «Юн ийиредилер» ясалганлар. Аьр бир суьвретте онынъ халкына суьйими сезиледи. Суьвретшиди республикадынъ маданият шараларына суьвретши этип шакыратаган эдилер. Ол китаплерге, журналларга суьвретлер ясайтаган эди, миллет кийимлердинъ эскизлерин «Лезгинка», «Дагестан», «Вайнах», «Айланай» биюв ансамбльлерине аьзирлеген. Тек йогары кеспили суьвретши тувыл, Сраждин Батыров агаш пан ислев бойынша уста, ногай фольклорын йыювшы, ол юзлеген халк йырларын, сазларын йыйнаган, бурынъгыдан калган ногай биювлерине ян салган.
Сраждин Батыровтынъ ятлавлары Дагестаннынъ яс шаирлерининъ йыйынтыгында, адабиат альманахта, район эм республикалык газеталарынынъ бетлеринде баспаланган. Ол бар заманда, суьвретлер мен кепленген «Ай, айданак» балалар уьшин йыйынтык шыккан. Баьримиз де онынъ «Албаслы» деген повести мен таныс. Алма-Ата каласынынъ студиясында бу повесть бойынша фильм салынмага ниетленген эди, оькинишке, Сраждин оьзи сценарийди битирмеге уьлгирмеди.
Астрахань каласына келген заманда, Сраждин каладынъ бурынъгы тынык орамлары ман юрмеге суьетаган эди. Ол областьтинъ баьри авылларында да болган, оны йылувлык пан эскередилер регионнынъ ногай маданиятынынъ аьрекетшилери. Олар эскередилер, кайтип Сраждин аркасында дорбасы ман келетаган эди, ногай халкынынъ акында айтканда, коьзлери янатаган болган, кесеклеп йыйнаган ол ногай фольклорын, кийимлердинъ тарихин излестирген, уьйренген. 1986-ншы йыл Сраждин Батыров Астрахань консерваториясында озгарылган Биринши этнофольклоршы окувларда шыгып соьйлейди, баьрисин де сукландырады. Сраждин Батыровтынъ аркасы ман астрахан, крым, кобан, дагестан ногайлардынъ биювлери кайтадан янъыртылган, сол биювлер ногай патшалык фольклор-этнографиялык «Айланай» ансамблининъ негизине кирген, ансамбльдинъ туьзилуьвининъ энъ басында Сраждин Батыров турган. Онынъ аркасы ман XX юзйыллыктынъ 20-30-ншы йылларында ногайлардынъ яшавын коьрсеткен ерли эм саратов аьлимлерининъ суьвретлери тек оьз еринде тувыл, баьри ногайларга да таныс болган. 1988-нши йылдынъ караша айында ансамбль «Айланай» оьз программасы ман Астрахань областининъ баьри авылларын да айланган.
Биз, ногайлар, сав заманда яратувшылык аьдемлерди баалап болмаймыз, олар яшавдан кешип кетсе, оькинемиз. Сраждинге де тийисли маьне берилмеди заманында. Коьплеген заман Сраждин уьйден-уьйге коьшип юрген, ога Махачкалада берилген турак уьйде яратувшылык пан каьр шекпеге де, аьели мен яшамага да амаллар йок эди. Ол коьплеген аьдемлер мен расатаган эди, ногай халкы акында соьйлейтаган эди. Сраждин бурынъгы «шынъ кобыз» саз алатында ойнайтаган эди.
Мени бакты Сраждин мен яшав йолында растырды, сол зат уьшин мен ога бек разы. Сраждин яркын, аьлемет аьдем эди. Суьвретши ногай оьрнеклер мен келбакланган коьйлек кийип юретаган эди. «Аьлиги заманда сондай кийим кийип кайтип юресиз?» деген соравга ол яваплайтаган эди: «Меним ата-бабаларым кийген сондай кийим, неге мен кийип болмайман, мен уялмайман, мен оьктемсиймен».
Инсан йогарыдан берилген борышын толтырмага келеди дуныяга деп айтадылар, мен шекленмеймен, Сраждин Батыров оьз борышын Ер юзинде толтырды, ол баьри ногайлардынъ янында, юрегинде оьз тарих аьвелгисине суьйим эндирди.
Белгили суьвретшидинъ яшавы – оьз халкына уллы куллык этуьвдинъ коьрими. Сраждин Батыровтынъ аты ман онынъ тувган авылы аталган, Ногай районынынъ орталыгы Терекли-Мектебте Сраждин Батыров атындагы музей бар.
Сраждин Батыров ногай маданиятына уллы уьлис коскан. Онынъ акында эс бизим юреклеримизде янып тураяк эм дайымлар яшаяк.
Р.Шугаипов,
Астрахань каласы.
