Ызгы заманларда Ер планетамыздынъ ава аьллерининъ туьрленуьви Ногай шоьллигимиздинъ табиатына айырым коркынышлык тувдырады. Бизим якларымыздынъ табиат аьллерин коьпке туьрленткен, тек янъыларда, 2020-ншы йылда, болып оьткен кургаклыкты (сондай кургаклыкты аьли бирер картлар да эслерине туьсирип болмайдылар) эскерейик. Сол йыл аьли коьпте оьлен баскан адыр-кумлардынъ оьзлери де ашылдылар, коьллер, куйылар курыдылар, бизим ердеги аьдетли ювсан, кавмак, куврай, ажырык оьленлердинъ оьзлери де каврадылар. Аьллер сондай кавыфлы болганлыктан Дагестан Оькиметининъ оьзи республикадынъ Сырт ягындагы коьшимли малшылык отлакларынынъ айырым ерлерин экология яктан кавыфлы майданлар деп билдирмеге амалсыз болдылар. Сонъында, 2021-нши йылда, бу маьселеди Дагестан Аькимбасы Сергей Меликовтынъ аьрекети мен дагестан чиновниклери йогары оькимет оьлшеминде, РФ Федерация Советинде айтып коьтердилер. Тек янъыларда ДР Оькиметининъ Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов Федерация Советининъ Биринши орынбасары Андрей Яцкин мен йолыгыста Ногай эм Тарумов районларынынъ ерлерин сув ман канагатлав соравын ойласкан. Бу маьселе эндигиси шешилуьв йолында деп беркитип айтпага болады.
Ерли патриотлар эм бизим республикалык газетамыз район отлакларынынъ кумланувы акында коьптен бери соравды коьтерип келгенлер, бир неше йогары патшалык инстанцияларына, туьрли министерстволарга хатлар язганлар. Белгили дагестан аьлими Алибек Аджиев, 2000-ншы йыллардынъ басында «Дагестанская правда» республикалык газетасында бу тема бойынша айырым макаласын баспалап, республика келеекте Ногай шоьллигин сонда юрип турган кумланувдан тура йоймага болаягы акында шакырув этти. Сонынъ сырагысында биз Европада биринши энъ де уьйкен кум ерлерди болдырмага боламыз деп белгилеген ол. А.Аджиев сол йылларда тек фактларды келтирип коймады, ол солай ок бу маьселеди шешуьвдинъ оьз вариантын «Бархан» деп аталган проектинде коьрсетти. Болса да, онынъ шакырувына бирев де кулак аспады. Сол заманларда, муннан 15-20 йыллар артта, маьселеди шешпеге олай да кыйын тувыл эди. Эндигиси бу аьвелде шешекейли, оьз аьлемет оьсимликлери мен айванлар дуныясы болган ерлерди кумланувдан куткарув уьшин не шаклы коьп карыжлар эм куьшлер керегеди!..
Район еринде тагы да бир маьнели маьселе деп отлакларды ыхтыярсыз айдав саналады. Язлыкта сондай ерлерди айдап полиэтилен пленкалары астында карбыз оьстируьв аьрекети йылдан-йылга артып барады. Бу баьлеге тагы да биревди косынъыз: арендаторлар бакша культураларын йыйган сонъ, пленкаларын йыювды мутадылар. Авыл аькимбаслары арендаторлардан ерди кулланганлары уьшин акын аладылар, тек олардан пленкаларды йыювды талапламайдылар.
Янъыларда Ногай район администрациясында 2022-нши йылдынъ ис аьрекети акында район администрациясынынъ ер тергев боьлигининъ етекшиси Алимурза Менглиязов эсап берди. Ол бу йол да (эндигиси неше кере) район яшавшыларынынъ ерге эм тоьгеректеги табиатка зарар этуьви акында соьзди козгады. Онынъ айтувы ман, 2022-нши йыл узагында ер законодательствосын бузув ислери бойынша – ер участокларды полиэтилен пленкалары ман батырув, топырактынъ онъыс беруьвши кабатын оьз ыхтыяры ман казып алув яде баска ерге йылыстырув, ер участокларды баска ниет пен кулланув, уьйшилик кокысларды карсы келген ерге таслав, кыс отлакларыннан яй отлакларга айдалатаган малды айдамай калдырув фактларды аянлав ниет пен 13 кере план кырыннан тергевлер юритпеге туьскен. Сондай тергевлердинъ карарлары сонъында Ногай район прокуратурасына йиберилген, ама сол карарлар бойынша тергев шараларды оьткеруьвди макулласувга ыхтыяр берилмеген.
Ер законодательствосын бу- зувлар бойынша Махачкаладагы районлар ара табиат саклавшы прокуратурасына 11 материаллар йиберилген.
Ерлердинъ пленкалар ман бастырылувынынъ бас себеби деп А.Менглиязов авыл поселение аькимбасларынынъ бу маьселеди шешуьв бойынша шаралар коьрмейтаганын тагы да бир кере айтып белгиледи. Дурысында да, район яшавшыларына бакша культураларын оьстируьв уьшин ер участокларын олар бередилер. Сол ок заманда авыл аькимбаслары ерлерди арендага алув уьшин тийисли акын аьли соларды бергенше дейим тоьлетедилер. Ер участогын арендаторга береяткан заманда, ога солай ок онъыс йыйылган сонъ соннан калган пленкаларды йыюв борышы да тапшырылады. Булай карасанъ, баьри зат та законга келиседи. Тек сол ок заманда карбыздан сонъ йыйналмаган эски пленкаларга янъылары косыла береди. Неге? Меним танысларымнынъ бириси арендаторлар бир де оьзлерининъ пленкаларын йыйнамас, деди. Айырым авыл аькимбаслары ер кесегине тоьленетаган акы ман бирге сонда ок та «биз сонъында сизден калган пленкаларынъызды оьзимиз йыйнатаякпыз» деп те акша тоьлеттиреди экен. Тоьлеттиредилер эм заманы еткенде… йыйнамай коядылар.
Бу кенъесте явапсыз аькимбасларга кайтип пленкаларга толган кырларды тазалаттырув акында соьз юрди. Алимурза Менглиязов онынъ боьлигине куьналилерди явапка тартпага ыхтыяр берилмегенин билдирди. Сондай ыхтыяр солай ок район аькимбасында да йок экен. Аьши, эндигиси авыл аькимбасларына ким тоьре болар?..
Туьзилген аьлден шыгув ниет пен кенъесте оьз маслагатын Ногай район Ямагат палатасынынъ председатели Эльмурза Саитов бермеге амалсыз болды. Ол ямагат активистлериннен маьселеди кезеклеп шешуьв уьшин айырым куьп яде комиссия туьзбеге шакырув этти. Район етекшиси Джамалутдин Эсиргепов бу ойды макул коьрди.
Белгиленген маьселе бойынша оьз ойын солай ок районнынъ Савытлы куьшлер эм ыхтыяр саклавшы органларынынъ ветеранлар советининъ председатели Акманбет Сангишиев те айтты. Онынъ соьзлерине коьре, ол алдынгы йылларда бу тармакта ислеген (депутат, сонъында Коьктоьбе авыл администрациясынынъ аькимбасы да болган), заьлимдей ис сулыбын йыйнаган. «Авыл администрацияларынынъ аькимбасларын бойсынткандай амаллар йок тувыл. Мен оьзим авыл аькимбасы болып ислеген заманда «Россия Федерациясында ерли самоуправлениеди уйгынлавдынъ ортак принциплери акында» деп аталган 131-нши Федераллык законы бар эди. Бу законды бирев де тайдырмаган. Соны ман келисли кепте исленъиз, эм бу маьселе шешилер деп сенемен», – деп белгиледи А.Сангишиев.
Бу соравды «уьйден де шыкпай» шешпеге болатаганы акында солай ок Россия МВД-нынъ Ногай районы бойынша боьлигининъ начальниги Наиб Каракаев те эске салды. Онынъ айтувы ман, ер участокларынынъ аьр бир иесинде соларды шайытлайтаган документлери, туьзилген келисуьвлери бар. Солар ман олардынъ аьр бирисин излеп таппага болады. «Соьйтип, 3-4 арендаторлар яваплыкка тартылса, калганлары законды бузбас эдилер», – деди ол. Сондай ой ман ДР Халк Йыйынынынъ депутаты Мурзадин Авезов та макул болды. Ол мундай тийиссизликлерге эндиги сама токтав белгисин салайык деп баьрине де шакырув этти.
Йогарыда белгиленгенлей, бизим газетамыз бу маьселе акында йыл сайын да язады. Янъыларда «Дослар» телеканалы да оьз телекаравшыларына бу сорав ман байланыслы видеоматериал коьрсетти. Болса да, яшав коьрсеткенлей, «арба эндиги де сол ок еринде»: полиэтилен пленкалары бизим кырларымызды тувыл, ел мен бирге мал отлакларымызды, орманларымызды да бийлегенлер. Бу сюжетке биздеги автойоллар эм авыллар шетлерине тасланган кокысларды, эгин кырларынынъ тоьгереклерин айландырып казылган терен шукырларды да косынъыз. Айлак та аьли язлыкта, биздеги кырлар, отлаклар эм орманлар ясылланып турганда, мундай суьврет биз дайым да оьз йырларымызда эм ятлавларымызда данъклап уьйренген Ногай шоьллигимизди тасланып калган бир яман юртка усатады. Аьши, эндигиси бу баьри кокыс, пленкалар бизим дайымлык йолдасымыз болып кырларымызды эм коьзлеримизди эм энъ де кавыфлысы – юреклеримизди эм янларымызды да каплады ма экен?!.
М.Ханов.