Куьннинъ туьрленуьвлериннен тура Интернет тармагында бир неше макалаларыннан сонъ эм Расул Сеитовтынь (яткан ери еннетли болсын) «Бердази эм Алтарык» деген клипынынъ яйылувы ман байланыслы болып, коьплер, боьтен де яслар, оьз ойлары ман боьлисип, сол тема бойынша кенъ кенъес юритип басладылар.
Коьплер ясуьйкенлердинъ хабарларына коьре, йылдынъ бир шагы баскасына коьшуьви енъил болмаганы акында эситкен боларлар. Коьп оьмирлер бойы халкымыздынъ куьннинъ артыннан сынавлары аркалы йыл шаклары тувганлар. Кыс эм язлык шаклары акында хабарлайык. Большевиклер 1918-нши йылда янъы «Юлианский» календарине коьшуьви акында декретин баспалаганлар. Сол заманнан алып коьплер кара кыс, кыс-шиллеси, бердази, емре, алтарык, навруз-байрам кашан басланатаганында сасадылар. Аьвелгиде ногайлар йылды эки яртыга боьлгенлер – «язы алты ай», «кысы алты ай» дегенлер, олай деген яздынъ ярым йылы эм кыстынъ ярым йылы деп белгилегенлер.
Ызлы-ызы ман ашыклап айтайык.
Кара кыс – ол карагыс айынынь 24-нши куьниннен алып карагыс айынынъ 8-нши куьнине дейим созылган. Бу заманда карсыз кыс басланган эм ерди куьшли бузлаткан. «Казык батпас кара кыс», тагы да сол шактынъ акында ногай йырлавшымыз Арсланбек Султанбековтынь «Домбыра» деген белгили йырында « Кара кыс авылыма келгенде, куьрпилдеген кар ерге туьскенде», – деп те айтылады.
Кыс шиллеси канътар айынынъ 8-нши куьниннен алып увыт айынынь 18- нши куьнине дейим созылады. Бу шакта кары ман эм куьшли аязы ман кыс басланады.
Йылдынъ увыт шагы увыт айынынь 19-ншы куьниннен алып навруз айынынъ 11-нши куьнине дейим созылган.
Йылдынъ бердази деген шагы навруз айынынъ 11-нши куьниннен 17-нши куьнине дейим созылган. Бердази шагын аьдем суьймес куртка ман тенълестиргенлер.
Ол сувыклар, ашшы аязлар, карлы боранлар, кара куйынлар ман баскаланган. «Бердазидинъ берен ели, берен-шерен эткен ели, анда бол да, мунда бол, бердазиде уьйде бол», «Бир ерге де бармай, уьйде бол», деп бек керти айтылган. Согыс-казак колонизация заманларында янъы туьзилген станицаларында кешелеп юрмеге ярамайтаган болган. Бир казак станицасыннан конъысы станицасына дейим эртен уьш аьптели-синълилери йол шыккан болганлар. Куьн ийгиге кайтканда, бузлаган уьш аьптели-синълилерин майданда кардынъ астыннан тапканлар. Навруз айынынъ бердази куьнлеринде кобан эм терк казаклары бердази тамамланганша уьйден шыкпаска маслагат бергенлер.
Навруз айынынъ 17-нши куьниннен коькек айынынъ 7-нши куьнине дейим емре басланады.
Емре – ол табиаттынъ уянып баславы болады.
Хаирбек Алакаев.
