Ленинград курсавда болган заманларда онынъ яшавшыларынынъ эткен йигитликлери акында аьр дайым да эсте сакламага керек. Ленинградтынъ курсавы каладынъ савлай тарихи бойынша яшавшылары уьшин энъ де авыр сынав болды. Курсаланган калада, туьрли белгилерге коьре, онынъ яшавшыларынынъ яртысы оьлген. Ашлыкка, сувыкка эм калага карап токтавсыз атысларга карамастан, явга берилмес уьшин эм оны енъмеге аьдемлер оьзлеринде куьш тапканлар.
Немецлер калады 1941-нши йылдынъ кырк кийик айынынъ 8-нде курсап алганлар. Тек 872 авыр куьннен эм кешеден сонъ, 1944-нши йылдынъ канътар айынынъ 27-нде явдынъ курсавы йырылган.
Ленинград курсавда болган айлар ишинде калага карап йогарыдан токтавсыз топлар тасланган. Олардынъ зарары ман 3 мынъ кала меканлары бузылган, 7 мынъы заяланган. Каладынъ маьнели эстеликлерининъ баьриси де сав калган, неге десе уьстине кум толтырылган каплар салып, кала яшавшылары оларды ясырганлар. Эстеликлерининъ биревлерин яшавшылар ерге коьмгенлер эм согыс кутылганнан сонъ, кайтарып шыгарганлар.
1941-нши йылдынъ кырк кийик айына Ленинградтынъ эм онынъ касындагы калалардынъ яшавшыларынынъ саны 2,9 миллионга ететаган болган. Ленинград курсавы, туьрли белгилерге коьре, 600 мынънан 1,5 миллионга дейим аьдемлер яшавын аькеткен. Фашистлердинъ аткан топларыннан аьдемлердинъ 3 проценти оьлген, калган 97 проценти ашлыктан кырылган. Куьн сайын аштан 4 мынъга ювык аьдемнинъ яшавы уьзилген. Ашамага ас калмаганда, аьдемлер обой клейин, сактыян белбавларды эм баьпишлерди азык эсабында кулланганлар. Аьдемлер узын шеретке турып, оьтпекти эм баска азыкларды карточкалар ман алганлар. Сога карамастан, ленинградшылар заводларда ислевин коймаганлар, балалар мектебке барганлар.
1941-нши йылдынъ кырк кийик айынынъ 12-нши куьнинде курсаланган калады эли мен байланыстырган ялгыз йол– Яшав йолы ашылган. Ладога коьлининъ бузынынъ уьстине салынган Яшав йолы Ленинградты оьлимнен куткарган. Сол йол ман Ленинград курсавда болган заман ишинде калага баьриси 1 миллион 615 мынъ тонна кийим, азыклар, ягарлык аькелинген. Каладан Яшав йолы ман 1 миллионнан артык аьдем шыгарылган. Юка буз бузылып, сув астына аьдемлер мен аз коьлик кетпеген.
1943-нши йылдынъ канътар айынынъ 12-нши куьнинде Волхов эм Ленинград фронтлары Балтийский флотынынъ коьмеги мен «Искра» согыс операциясын толтырувын баслаганлар. 1943-нши йылдынъ канътар айынынъ 18-нде совет аьскершилери яв курсавын йырганлар эм калага азыклар элтенип басланган, ама толысынша явдынъ курсавын йырмага аьли де 374 куьн калган.
1944-нши йылдынъ канътар айынынъ 14-нши куьнинде янъы согыс операциясы басланган, сол аркалы Ленинград курсавы толысынша йырылган.
Тувган Эл Ленинградтынъ коршалавшыларынынъ баьтирлигине тийисли белги берген. Ленинград фронтынынъ 350 мынъ аьскери эм офицерлери туьрли медальлер эм баргыларга тийисли этилингенлер. 226 кала коршалавшылары Совет Союзынынъ Баьтирлери болганлар. «Ленинградты коршалаганы уьшин» деген медальлер мен 1,5 миллионга ювык аьдем савгаланган. Курсав куьнлериндеги эрклиги эм уллы баьтирлиги уьшин кала 1945-нши йылдынъ канътар айынынъ 20-ншы куьнинде Ленин ордени мен савгаланган, 1965-нши йылдынъ курал айынынъ 8-нши куьнинде «Баьтир-кала Ленинград» деген сыйлы ат берилген.
Н.Кожаева.
