Ногай йырлавшысы эм режиссеры Ислам Сатыров оьз халкынынъ аьдетлери акында «Камбак» деген документальли фильмин Татарстанда коьрсетти. Онда Россиядынъ туьрли муьйислеринде яшайтаган ногай халкынынъ яшавы акында хабарланады. Фильмде ногай халкынынъ туьрли аьдетлери, айтпага, баладынъ боьлевиннен алып дувасларга бозлавга дейим де коьрсетилгенлер. Фильмди Татарстаннынъ миллет китапханасында увыт айынынъ ишинде коьрсеттилер.

Ногай маданияты – ол халктынъ, санына да карамастан, уьйкен дерия, – деди Ислам Сатыров.
Энди онынъ сулыбын документалист эсабында баалап алайык. Сатыровтынъ соьзи мен, бу фильмнинъ тарихи ногай бесик йырларынынъ альбомын язбага токтаскан анъ ман каьрлевши Айна Черкесова ман куллык этуьвлериннен басланган. Макалады ол халк авызлама яратувшылыкларын язып алувда йыйган болган.
Сатыровтынъ белгилевине коьре, Айна Черкесова ногайлар яшайтаган баьри регионларында да болып кеткен. Ол бурынгы йырларды эслеринде саклаган, яттан билген ясуьйкенлери акында авыллар ман юрип, сорап билген. Айна Черкесова Сатыровка йыйган йырларын диктофонга язылган кебинде береди, ама анъ язувшысы болса, оларды анъ ягыннан туьрлендирмеге керек эди. Аранжировщиктинъ белгилеви мен, ондагы йырлар оны бек аьжейипке калдырдылар. Язылган йырлар, боьлмеден шыккан сеслерге де карамастан, бек янлы болып шыккан эдилер.
– Мен сол заманларда шынты бесик йырлары ман аьли де таныс тувыл эдим. Оьзимди кайдай да бир аьвелги, янлы эм шынты болган заттынъ кесегиннен ыслангандай сездим. Язылган йырлардынъ арасында йырлавшылардынъ оьзлерининъ эм шыгарма ман байланыслы болган аьдеттинъ акында айткан хабарлары да сакланган эдилер. Язылган йырларды тынълай келип, мен бек коьнъиллендим. Оннан мен экспедиция кайтип оьтетаганы, авылларга юрип, халк авызлама яратувшылыгынынъ йыювы кайтип оьтетаганы, оларды билгенлерди кайтип таппага болатаганы эм олар ман кайтип хабарласув юритпеге кереги акында сорастырдым. Хабарласувымызда Айнадынъ хабарында мага кайдай да бир оькиниш бар экени сезилди. Онынъ хабарлаган аьдемлери ясуьйкен аьдемлер эм олардынъ аьр кайсысы не заманда да дуныядан кешпеге болаяк экенлерин анъладым. Сол заман мен коьплерден ясырынган ынжы тасты коьргендей болдым, – дейди Сатыров. Оннан сонъ Сатыров ога сезимлердинъ, юзлердинъ, суьвретлердинъ етиспейтаганын анълады. Ол тагы да Черкесовага сол йырларды йыйган ерлерге барып, бу йол болса, аудио эм видео язувларын этпеге маслагаты ман боьлисти. Сол заманда онда документальли фильмин туьзуьв ойы аьли де тувмаган эди. Он йырларыннан компакт-дискинде альбомы туьзилди. Балалар бавында мектеблерде йырласын деген мырат пан, йырларды соьзлери мен бердик, эм Айна Черкесовадынъ атыннан кирис соьзи кирген шыгармады да аьзирледик. Мен сол заман онынъ кайдай маьнели экенин анъладым, – дейди Сатыров. – Мысалы, бесик йырларын алып карайык. Айтпага, бала соьйлеп эм акыллы этип ойлавы аьли де кепленмеген болса да, ога анадынъ – ювык аьдемининъ сеси сол бесик йырларын йырлайды. Бесик йырлары анадынъ сеси мен бала уйкласын деп, дайым кайтарылып йырланады. Саьбий сол ясында коьп зат та анъламаса да, бесик йырлары балады уьйретеди, тербиялайды. Халк йырлары – ол бир куьнлик тувыл, олар ногайларга дейим де оьмирлер бойы кепленип келгенлер, – дейди режиссер. Солай болып, ол халк авызлама яратувшылыгынынъ шыгармасын йыллар оны йонып ярасык кебине аькелген йылга тасы ман тенълестиреди. Оннан баьри керекпейтаган эм эсте сакланмайтаган белгилери тайганлар. Соьйтип, бизим заманларга бесик йыры анъламлы кебинде еткен.
– Съемкалар доьрт регионларында, айтпага, Карашай-Шеркеш, Дагестан Республикаларында, Ставрополь крайында, Астрахань областинде оьттилер. Ногайлар туратаган ерлериннен тек Шешен Республикасына барылмады. Бизим куьбимизге съемкаларга 10 куьнлери берилген эди, – деди ол.
Сатыровтынъ белгилеви мен, Айна Черкесовадынъ (оны ман таныс болганларыннан себеп) кимлерге эм не ерлерге бармага билетаганы иске бек ярдамласты.
– Съемка юруьвининъ биринши куьниннен ок, биз бесикке балады салув аьдетин коьрсеткен ясуьйкен кыскаяклыларды йыйнадык. Бир ерден саьбийди де излеп таптык. Бир куьн ишинде баьрисин де алмага уьлгирдик. Кешке, ятаяктан алдын, макалады алып ноутбукка туьсирдим. Оны ашып карайым ма экен деп те ойладым. Съемкалар менде боларма экен, деген ойлар да тувдылар. Белки документальлик фильми болар деп те ойладым, ама мени коьрген зат оьзине бек тартты. Мен кадрда коьринмеске шалыстым. Белки, Айнады билгенге болар, ясуьйкенлер оьзлерин эркин этип, уялмай юриттилер. Эгер съемкамыз ийги оьтсе, оннан бек маьнели эм кызыклы макала шыгаягын сездим, – дейди Сатыров. Автор оны сол ок кебинде алганы кайбиревлерге ярамаганы Сатыровты коьнъилсизлендирмеген эди, ама ол «Камбакты» оьзининъ биринши шынты фильми этип санайды.
– Съемкалардынъ барысында куьбимиз оьли ерде бозлавларды йырлайтаган кыскаяклыды алувда маьнели зат болды.
Тактаметте олтырган кыскаяклы ман хабарласувды юритемиз. Айна оны бозлавдынъ кесегин толгаганын тиледи. Тактаметтинъ йогарында эр кисидинъ суьврети илинген эди. Ол онынъ оьлген увылы болган. Увылын эсине алып, кыскаяклы бозлавынынъ арасында йылап та алды, ама токтамай бардыра берди. Мен де операторды токтатпадым. Сол заман, биз аьдемнинъ яшавына тувганнан алып дуныядан кешкенге дейим аьдетлер аркалы карайтаганымызды, аьдемнинъ яшавын аьдетлер мен байланыстыратаганымызды аян анъладым. Сол зат мени фильмнинъ кайтип туьзилмеге керек экен деген ойларга аькелди, – дейди Сатыров.
Радиф Кашапов.
«Реальное время» Интернет-газетасыннан алынган.