Ювсан. Ногай шоьллигимиздинъ коьрки, ийиси эм яны. Бизде тузлы, кумлак, кара эм увыткыш ювсан туьрлилери оьседилер. Солар баьриси де малга ашамага яравлы. Язда увыткышлыгыннан тура мал соны ашамайды, кыста сондай оьткир даьми ювылып тайганда ашайды. Койшылардынъ айтувы ман ювсан оьскен отлакларда багылатаган малдынъ шувалшаны таяды, ол этленеди.
Ювсан – шоьлдеги коьшпели кумларды беркитуьвши оьсимлик деп те бааланады. Ногайда «Ювсан – малга эт, ерге – берекет», – деп те айтылады. Былтыр атайым койшылар ман хабарлаганда, «Кургаклыктан ювсан да калмады, мал ашлыктан кырылады экен…», – дегенин эситкенмен.
Ювсаннынъ «полынь» деген орыс аты, мен билип, «поле», «полно» деген соьзлерден болган болса ярайды, неге десе ювсан кырлардынъ, шоьллердинъ кенъ яйылган оьсимлиги болады. Алдынгы йылларда бизим авыл мектебининъ алдындагы ювсан ман ирис шешекейлери толып оьсетаган авлак эндигиси куьнбатарга, Терекли-Мектебке карап эм куьнтуварга, Кысык деген бийик кум буйратларына эм Ашшыкоьлге карап йылысатаган кумларга толган. Наьсипке, мектебимиздинъ ясыл бавы кене сонынъ йолында тувыл. Авылымыздынъ сырт ягын да кум басып барады. Бу ерде кум беркитуьвши оьленлерди кайтип эске туьсирмессинъ! Шоьл коьз алдымызда кум такырына айланаятыр.
Ногайда «Ят ерде солтан болганнан, тувган еринъде ултан бол» деген айтув бар. Бир ногай энъгимеде эки агалы-инили ханлардынъ бириси тувган шоьлиннен йыракка кетеди эм сонда куватлы хан болады экен. Ата юртына яв шапканда, шоьлде калган агасы инисин кайтармага деген ниети мен атлыды йибереди. «Ол бизге коьмекке келсин. Оьзинъ мен домбырады эм бир увыс ювсанды аькет. Домбыра ман бизим атайларымыздынъ йырларын ога йырла. Сонда да кайтпаса, кавраган шоьл ювсанын ога берерсинъ», – дейди ол атлыга. Энъгимединъ ызында Артык- хан ювсан ийисин ийискелегенде, тувган-оьскен ерине кайтып келеди. Орыс шаири А.Майков бу аьлемет сюжетти оьзининъ «Емшан» деген поэмасына волынский йылязбасыннан алган. Ол: «Емшан деген бизим шоьллерде оьсетаган оьткин ийисли оьленнинъ аты, бизге коьре, ювсан болса ярайды», – деп язган.
Ювсаннынъ эмге яравлы белгилери акында Бурынгы Греция, Китай, Египеттинъ колязбаларында йолыгады. «Оьленлердинъ белгилери акында» деген орта оьмирдеги поэмасында Псевдо-Макр ювсанды оьленлер анасы деп атайды эм сога туьрли авырувлардан, яман йинлерден, увланувдан эм кыр йырткышлардан саклайтаган аьлемет белгилер береди. Сонынъ ийиси туье шышканларды, шышканларды кувады. Ювсаннан этилинген эфир майларды парфюмерия тармагында кулланганлар, соннан увыткыш абсент аьзирлегенлер.
Россияда ювсанды «патша оьлени» деп атаганлар, соны яра битируьвши эм кан агувын токтатувшы эсабында, тис авырыганда, сувык тийгенде, ревматизм, ас казан-шек авырувларына, эпилепсияга карсы кулланганлар.
Ювсаннынъ сувы кой майы ман катыстырылып соннан этилинген май аьдем арыганда, каны аз болганда ярдам этеди. Ювсаннынъ бактерияларга карсы куьши бар эм бу ягыннан ол бир неше антибиотиклерден кем тувыл.
Табиат баьриси уьшин де ортак эм баьри зат та сонда бир-бириси мен байланыслы. Бизим несилге сол байланысты сакламага керек болады, сонынъ уьшин тувган табиатымыздынъ аьр бир кишкей оьлен-шоьбин аявлап билмеге борышлымыз.
Абдулкерим Искаков,
Калинин авыл орта мектебининъ 10-ншы классынынъ окувшысы.
