Аьвелгиден алып бизим ата-бабаларымыз тоьгерегиндеги дуныяды ыспайлыкка толтырмага шалысканлар, уьйшиликте кулланганын эм ис алатларды ярасыклаганлар. Усталар эм ислибийкелер коьп юзйыллыклар узагына аьлемет ярасыклыклар коллары ман ясаганлар.
Ногай декоративли кол оьнершилигининъ саниятынынъ булаклары оьмирлердинъ теренлигинде ютыладылар. Коьп оьмирлик тарих бойынша ол яркын эм баскаларга усамаган художестволык байыр ясав йосыгын туьзген. Сол байыр ясав йосыгы ногай халкынынъ сылувлыктынъ оьр дережесин эм тоьгерек якка каравын коьрсетеди.
Бу байыр ясав йосыгы ногай кол оьнершилик саниятында кийгиз басувда, согувда, ярасык йиплер мен оьрнеклер тигуьвде, миллет кийимди ярасыклавда, термеди ыспайлавда коьринеди.
Бизим ата-бабаларымыз бек ярасык термелер курганлар. Терме– ол алдын коьшип-конып юрген ногай халкы оьз коллары ман ясаган уьйи болады. Коьшпели ногай халкы уьшин терме бек онъайлы болган. Бир ерден баска якка коьшкенке, ногайлар оны кыйналмай коьширмеге болганлар Соны ман бирге термелер енъил эм берк болмаганлар. Оьзлерининъ термелерин ногайлар ишиннен де, тысыннан да ярасыклаганлар, боьтен де ногай мырзалар.
Той термеси «отавдынъ» ярасыклыгы акында тергев юритуьвшилердинъ коьп билдируьвлери сакланган. Отав баска якка коьширилип болмаган аьлемет ярасыклыгы ман баскаланган терме келиншектинъ куьевге барганда аькететаган шыгыт муьлкининъ бир кезеги болады. Отавдынъ йогарын туьнлик пен ярасыклаганлар, эсигине кийизден ясалган пердев салынган, ярасык кенъ аьпелеклер мен термединъ белин ыспайлаганлар. Онынъ иши тамына эм ерге тоьселетаган кийизлериннен алып келин шымылдыклары эм аьри-бери туратаган дорбаларына дейим ярасык йиплер мен уьстине согылган шешекейлер мен ярасыкланганлар.
Ногай ислибийкелер аьлемет сылув затлар тиккенлер эм сокканлар. Сондай кол ман ясалынган бир ярасыклыкты Сраждин Батыровтынъ музейине Ногай районынынъ Кумлы авылынынъ яшавшысы Тагир Мурзаевич Джамалов савкатлаган. Бу тамга илинип туратаган дорбады онынъ анасы, белгили ногай ислибийке Малый Джамалова аьзирлеген. Мен онынъ тиккен дорбасына карап сукланаман. Онынъ исинде кайдай шыдамлык, суьйим, куллыксуьерлик… Дерислерде оьз окувшыларыма мен бизим халкымыздынъ бурын замандагы яшавы, турган уьйи, кийимлери акында хабарлайман. Балалар бизим ата-бабаларымыз коьшпели халк экенин билип аьжейипленедилер.
Малыйдынъ аьзирлеген дорбасы мага бек баалы. Ол тек аьлемет ислибийке акында эс болып калмайды, ол бизим халкымыздынъ тарихи, маданияты, санияты акында да эс болады.
Бу ислибийкединъ акында язар уьшин мен Сургут каласында яшаган онынъ увылы Тагир Мурза увылы ман пен байланыстым. Онынъ кызы Заремадынъ авызыннан мен Малый абай 1922-нши йылда Сылув-Тоьбе авылында тувган экенин эситтим. Кыскаяклыдынъ ян косагы Мурза Джамалов «каратаяк» тукымыннан, 1910-ншы йылда тувган. Ол Уллы Аталык согысында катнаскан эм урысларда яраланган. Эрге барганша Малый Грозный каласында кийим тиккен. Согыс йылларында немецлер бизим районга да еткенлер. Олар аьр бир уьйге кирип, азык -туьлик алып кеткенлер. Яшавшылар немецлер балаларга тийип кояр деп коркып, тилеген азыкларды бергенлер эм аьвлетлерининъ бетине куье якканлар. Тагы да ногай хатынлар уьйге шыбынлар йыйылсын деген ниет пен кызлардынъ бетине юмыртка якканлар, солай ок юмыртка ман ястыкларды батырганлар. Немецлер шыбынлар коьп болган уьйлерге кирмей кететаган болган экен. Сол йыллар савлай халкы ман бирге Малый да кыйналган, ас, кийим танъкы болган. Тек ол оьз коьнъилин оьзи коьтерип билген, бир де истен бос турмаган, дайым оьзининъ анасы Оразбийкеге коьмек эткен. Кишкей заманыннан алып Малый анасы кийиз басканда, уйыршык ийиргенде, шорап сокканда, каптал тиккенде эс берип караган. Кызалак анасына ярдам этеятып, оьзи де уьйренген. Зарема онынъ тетеси оьзининъ анасыннан ясырынып кыймасларына коьйлеклер тигетаган болганын эсине алады. Ол заманларда кийим тигетаган машинка айлак кытлык болган, сога коьре анасы Малыйга оны кулланмага ыхтыяр бермеген. Бир кере Малый коьйлекти тиге ятып, бармагына машинкадынъ ийнеси киреди эм кыздынъ бармагы арасында калады. Тек сол заман анасы кызы кийим тигетаганын биледи. Малый тезеклер арасында ясырган коьйлеклерди коьрип, анасы кызы исли болып оьскенине бек суьйинеди. Соннан бери ислибийке Малыйдынъ уста коллары ман коьп ярасык кийизлер, тамга илинетаган дорбалар, келиншек шымылдыклар, бала бесиклери уьшин тарткылар, шырак лампасын салмага сисе каплар аьзирленгенлер. Зейинли ислибийке бурынгы заманнынъ йиплер мен кумашка оьрнеклер тигуьвдинъ баьри сырларын билген. Онынъ уста коллары тыншаювды билмеген. Ол танъ ман сыйырлар савган, ногай пеште даьмли оьтпеклер писирген, кыска кайнатылган сары май, пыслак аьзирлеген. Кыскаяклы ян йолдасы Мурза ман бирге эки увыл– Темирхан эм Тагирди оьстирген. Малыйдынъ эри бу дуныядан кешкенде Тагирге янъы 10 яс толган болган. Хатын савлай яшавын оьз балаларына багыслаган. Куьздинъ эм кыстынъ узак кешелери мен ол ярасык йиплер мен кийимлерге оьрнеклер тиккен. Зейинли ислибийке оьз ислерине савлай янын, халкынынъ суьйимин салган.
Буьгуьнлерде Зарема Амитова Малыйдынъ унык кызы аьлемет йылувлык эм суьйим мен оьзининъ тетеси акында хабарлайды, онынъ коллары ман аьзирленген кийиз дорбады саклайды. Кызалак бу дорбадынъ шынты баасын биледи, онда тетесининъ коллары ман бизим халкымыздынъ савлай тарихи бурынгы оьрнеклер кебинде тигилген. Зарема оьзи Сургут педагогикалык университетининъ илми китапханасында алдышы библиотекарша болып аьрекетлейди. Ол мага оьзининъ эскеруьвлери мен Малый абай акында хабар язувда бек уьйкен коьмек этти, сонынъ уьшин мен ога бек разыман. Эльмира Насырова да Малый абай акында мага пайдалы болган хабарлар айтты. Малый абайдынъ Зубаир уныгы да Сургут каласында Сургутнефтегазда аьрекетлейди, ол да юрегинде тетесине каратылган уьйкен сезим саклайды.
Малыйдай ислибийкелер оьзлерининъ ислеринде коьшпели халкынынъ бурынгы оьрнеклерин оьмирден оьмирге саклаганлар эм коьширгенлер. Коьшпели халктынъ отар койлар эсабында байлыкларын белгилеген «кошкар муьйиз оьрнеги бу куьнлерде ногайлардынъ, казаклардынъ, башкирлердинъ, туркменлердинъ, узбеклердинъ, каракалпаклардынъ, карашайлардынъ эм баска халклардынъ кийизлеринде сакланганлар. Ногайлардынъ бай декоративлик кол усталыгы халктынъ усталары эм ислибийкелердинъ коллары ман туьзилген. Усталар эм ислибийкелер, темиршилер, куьмисшилер дайым да халк арасында сыйлы болганлар. Бу усталардынъ коллары ман аьлемет ярасык ислер аьзирленген.
Ногай халкынынъ кайгылы оьзгерислери халк саниятына да оьз себеплигин тийгистпей болмады. Хатынлардынъ ярасык юзиклерининъ, куланшыларынынъ эм билезиклерининъ бир кезеги ногайлар яшаган ерлерде карзына эсабында калдылар. Бир неше йыллар артта Ставрополь крайынынъ Нефтекум районынынъ Нувкус-Артезиан авылында яшавшылар тапкан карзынады (бурынгы билезиклер) Каирбек Бальгишиевке музейге берилген.
Уьйкен оькинишке, кийиз басувдынъ эм коьп баска аьлемет ярасыклыклардынъ энъ де ийги уьлгилери сакланмаган. Сога коьре мен уьшин бек баалы ислибийке Малый Джамалова аьзирлеген дорба.
Малый Ногай Шоьлинде тувган ислибийкелердинъ бириси болады. Аьр бир ислибийке оларды эсте саклавга, акында хабар язувга эм ислерин баалавга тийислилер. Бу хатынлар ман Сраждин Батыров аьллеспеге бек суьйген, оларды суьвретши оьз суьвретлеринде коьрсеткен. Бу хатынлардынъ эткен иси аркалы бизим халкта аьлиге дейим мунавдай ийги касиетлер: шыдамлык, конъысыдынъ кыйынлыгына шеттен карап турмав, танълык, кеширип билуьв, тувган ерге шет-кырыйсыз суьйим.
Алтын Акбердиева,
ДР ат казанган маданият куллыкшысы.
Суьвретлерде: Малый оьзининъ эри Мурза эм увыллары ман; Малый оьзининъ уныгы Зарема, келини эм немереси мен.