Филология илмилерининъ кандидаты Аминат Исмаил кызы Шутуковадынъ ийги ой ман, илмидинъ енъил болмаган йолы ман Ак Кобан бойыннан сепер шыгып, Ногай шоьллигине келип, авыл-авылды кезип юрген бир куьни акында хабарламага суьйдим.

РФ ат казанган окытувшысы Лиза Капаева «Халк авызлама яратувшылыгынынъ бесиги бизим халклардынъ адабиатын тербеткен» деген макаласын 2014-нши йылдынъ навруз айында «Ногайский вестник» деген газетада баспалады. Сол макалада ол У.Алиев атындагы Карашай-Шеркеш патшалык педуниверситетининъ филология факультетин ийги белгилер мен битирген Аминат Шутукова, карашай-ногай филология кафедрасында ислеп калып, аспирантурага туьсип, С.Капаевтинъ яратувшылыгы ман байланыслы илми куллыгын язып, Нальчик каласында кандидат диссертациясын 2001-нши йылда яклаганы акында белгилейди. «Суюн Капаевтинъ кара язувы: новаторлык излевлер эм миллетлик баскалыгы» деген Аминат Шутуковадынъ йыйынтыгы 2004-нши йыл дуныя ярыгына энген.
2006-ншы йылда ол эри мен бирге Ямало-Ненец автономиялы округындагы Новый Уренгой каласына ислемеге кетеди. Сонда Аминат илми мен байланыслы куллыкта аьрекет этеди. Уьшинши баласы туваякта, онынъ эри кателенип топырак болады. 2008-нши йылдан алып Аминат Исмаил кызы КЧР илми-актарув институтынынъ халклар адабият эм фольклор боьлигининъ бас илми куллыкшысы болып ислейди. «Энди онынъ яшавы халк авызлама яратувшылыгы ман байланыслы болды», – деп язады Лиза Капаева.
…Эртенъги шык пан оьленлер ювынган, тоьгерек як тазалыктан, тыныклыктан ава да еп-енъил болып туры эди. Эдиге авыл яшавшысы, белгили ногай шаири Алибек Узбек увылы Капланов мени эм Аминат Шутуковады Терекли-Мектеб авылыннан оьзининъ коьлиги мен оьленлердинъ басы козгалып, йылгыннынъ ийиси шыгып баслаган шакта Эдиге авылына алып келди. Авылдагы Кансылув Савкатовадынъ уьйине мен Аминат Исмаил кызы ман йол алып бардым.
Анай орта бойдан бийик, этли, кенъ манълайлы, сисеси калын коьзилдирикли, лапылдак, сексен ясына якынлаган эсли кыскаяклы эди.
Эски Шобытлы авылында сарыншы Ямгыршы деген яшаган, мен онынъ сарынларын Кансылув-анайдан язып алганман. Ол буьгуьн де бизди сейирли этеегине шекленмеймен.
Кансылув бизи мен аманласты эм:
– Кызымыз не ерден? – деп меннен сорады.
– Кобан ногайдан, – дедим мен.
– Конак экен.
– Мен конак тувылман. Бир эртеги айтайымтагы, – деди Аминат.
– Айттагы, кызым.
– Атамнан эситкенмен, – деп ол эртеги айтып баслады. – Эки киси ат уьстинде олтырып, эки айыргыш йолдынъ касындагы кенъ авлакты боьле алмай, эки ийт суьекке таласкандай болып, ырылдасып туры эдилер.
Сол ерде олар тезек шоьплеп юрген кызды коьрип:
– Бу меним ериме кирип, койларына оьленлерди таптатып, кумын шыгарган, мен оны ман согысаяк болып турман. Дурыс коьресинъме? – деп биреви кыздан сорайды.
Экиншиси онынъ соьзин боьлмей тынълап:
– Оьп-оьтирик айтады. Онынъ койлары меним ериме кирип, ердинъ аналыгын оьлтирген, – деди ол да, тамагын кырып.
Кыз экевин де тынълап: «Ер сизики тувыл. Ер – сизинъ иенъиз, согыссанъыз, ерге кан тоьгерсиз, кан ерге синъеди. Оьлгенде, ер сизди бавырына алаяк», – дейди.
– Сен кайсы авылдан боласынъ? – деп биреви кыздан сорайды.
– Мен билмеймен, кайсы авылда болаягымды, – дейди ол.
Сорав берген киси явабын ушатпады.
– Тувра айтты. Кайсы авылга эрге шыгаягын кыз билип болмайды, – деди экиншиси.
Олар басларын тоьмен салып ойланып кайтадылар. Япанда турган ялгыз термеди коьредилер. Сол аьсерде ямгыр явып баслайды. Айындырык яркырап, коьк каты гуьрилдейди. Сол бир сынъар термеге олар конак боладылар. Бу термеге кыз да оьзининъ тезек тиелген кабы ман бирге киреди. Онынъ уьсти сув, кап пан тезеги куры эди. Явын явганда, кыз коькиреги мен капты япканын эки киси анълайды. Кыз тезегин ягып, шай асып конакларга береди. Ошактынъ янында онынъ уьстиндеги коьйлеги де кебеди.
– Атанъ бизди сыйлап кой соярма экен? – деп эркеклердинъ бириси кыздан сорайды.
– Тапса, бирев сояр, таппаса, экев сояр, – дейди кыз.
Кисилер онынъ явабыннан бир зат та анъламайдылар. Бу ерде кыз оларга кой ялкы козы тапса, бирев сояр, таппаса, буваз койды сояр дегенди билдиреди. Сонда кисилердинъ бириси, кыздан коьзин айырмай, койды эркелеп манъырайды эм шашларын сыйпайды. Ол: «Эгер басымда не шаклы шаш бар, сол шаклы мегер берсем, атанъ мага сени берерме экен?», – дегенди кызга анълатады.
Кыз ерге яйылган койдынъ юнин сыйпайды. Соны ман ол сол шаклы мал берсенъ де, атам мени сага бермеек дегенди билдиреди.
Экиншидинъ отлы коьз каравын да кыз сезеди эм териди авдарып, юнсиз ягын сыйпайды. Бу зат яным суьйгенге мегерсиз де барарман дегенди анълатады экен…
– Карашай шахарында мен Ногай шоьлиндеги Эдиге авылыннан Мухтар деген ясты коьрип, танысып, яратып, ога мегерсиз байга барганман, – деди Аминат.
– Дурысында да бизим авылдынъ келини экенсинъ, – дейди анай, юзи нурланып. Кансылув-аьптейдинъ коьнъилин эртеги йылы сезимлерге ораганы онынъ бетиндеги нурдан коьринип туры эди.
(Ызы болаяк).
Тагир Акманбетов,
фольклоршы.