Мурат Алибек увылы Авезовка быйыл 2-нши ноябрьде 70 яс толады. Аьзиз досым Муратка яшавда тек ийгиликлер сагынып, узак оьмирди йорап, яратувшылыгында аьли де аспандагы бийиклерге еткенин куьтемен. Мурат Авезов ногай халкымнынъ айтылган, белгили, бармагыннан бал тамган шаирлерининъ бириси болады. Меним ойымда онынъ яратувшылыгы баскалардынъ поэзиясыннан ак сунъкар эсабында айырылып, адабиаттынъ куьни буьгуьн оьсип баратаган сырасын байыта келип, ногай поэзиясын эл арада йогары оьлшемге салады.
Мураттынъ кайбир шыгармасын алып карасанъ да, ол уьйкен маьнели, бай, шебер, шешен тили мен язылган болады.
«Ат туягын тай басар» дегенлей, Мурат-досым орта оьмирдинъ шаирлерининъ уста сулыбын алып барады эм оьз янында табынышлы ойлары ман, янъы рифмалары ман окыганды суклантып, аьдемнинъ коьнъилин йылытады. Яратувшылык дуныясында излевлер эм табувлар кайсымызга да керек болады, неге десе поэзия да, проза да, журналистика да дайым да оьсип турмага керек. Мураттынъ калеми бу саялы да бек оьткир кепте бизди янъы етимислери мен таныстырады. Окыганда аьр бир язувшыдынъ теренлигин, янъылыгын, ногайдынъ бай тилин кулланганын куьтесинъ. Йойылган, мутылган, сийрек кулланылатаган соьзлерди тавып, аьр окыганнынъ эсине салсанъ, онда уьйкен пайда бар деп билемен. Мураттынъ поэзиясында сондай сейирге калдырган сыдыраларды дайым да коьремиз эм шаирдинъ бай ишки дуныясы ман йолыгамыз. Акыйкатлай да шынты шаир эл ишинде сайламлы мактавга тийисли.
Мурат Авезовтынъ поэзиясы ман мен Ленинград каласында окыйтаган мезгилинде таныстым. Бир тыншаювга келгенде, онынъ «Эс» деген йыйынтыгы меним колыма туьсти. Окып карап, китабин бек яраттым. Ондагы ятлавлар мени бек сейирге калдырдылар, меним басымда янъы ойлар тувдырды. Мага коьре, ол оьз ойлары ман ятлавларын да, кулланган бай тилли сыдыралары ман туьрли як шаир экенин билдирди. Мураттынъ «Эс» китаби мен бирге мен Г.Аджигельдиевтинъ «Сокпак» деген биринши йыйынтыгы ман ювык таныстым.
Ногай халкынынъ бу эки шаирине дейим меним баслапкы яратувшылык дуныямда энъ биринши орынды туткан алал досым, бирге окыган тенъим, авылдасым Магомет Кожаев эди. Биз экевимиз йыр оьрисинде энъ биринши болып, абыт эткенмиз яслык шагымызда.
Мен бу куьнде, артка карай келип, озып кеткен шагымыздынъ сокпакларын уьйкен йолга айландырып, шанъ шыгарган мезгилин эске аламан. Бир тына да оькинмеймен яшав мени таныстырганына сосы белгили ногай шаирлери мен. Мен «Эс» китаптинъ ишинде Мураттынъ «Сага» деген ятлавына анъ салып йыр эттим, оннан сонъ «Ногай кыз» деген йыр тувды. Сол йырларды бириншилей болып, алал досым Кошманбет пен 1984-нши йылдынъ сары тамбыз айынынъ 25-нши куьнинде Терекли-Мектебте маданият уьйинде «Тог-Ас» деген вокальный дуэт курып, йырлаганмыз. Сол концертти юриткен аявлы досым ногай халкымыздынъ биринши опера йырлавшысы Кошманбет Зарманбетов. Кошманбет те Мурат-досымыздынъ поэзиясына айлак уьйкен маьне беретаган эди.
Бу куьнлерде, Мурат-досымыздынъ мерекесине рас бара келип, мен тептеримди актарып караган эдим эм сонда эллиге ювык йыр санадым. Нотасы ман косып баспаласанъ, эки сапатлы йыйынтык болаяк. Меним 1994-нши йыл Черкесскте шыккан «Коькте шолпан коьремен» деген балаларга багысланган анъ йыйынтыгымда Мураттынъ сегиз йыры орынласкан. Эллиге ювык язылган йырларымыздынъ кап яртысы 2006-ншы йылда Махачкалада шыккан «Меним сазым» деген китабимнинъ тоьр бетин бийлейдилер. Бек куванаман сосы яшавда Мурат экевимиз бир тилде, бир ниетте бир-биримизге табылып, ногай халкымыздынъ маданият оьрисин байытканымызга. Бизден сонъ оьсип келеяткан шаирлерге, композиторларга яратувшылыгымызда уьлги калдырып барамыз. Озып кеткен вакытларды эске алсанъыз, адабиат эм маданият яшавында кайдай абытлар эткенимизди коьресиз. Сол етимислерди дайым алдыга шалысып оьстиргенин оьсип келеяткан несилге йорайык. Тилимизди, динимизди саклав керек, бизден сонъ ясларымыз элди, тилди, динди йойып, ногайдынъ баьри язылган байлыгын эш этсе, бизге, ясуьйкенлерге, бек айып болаяк, неге десе дурыс тербия бермегенмиз, айтаягымызды тийисли орында анълатпаганмыз ясларга балалар бавыннан алып мектебине дейим. Мурат-досымыздынъ поэзиясы бай терен тили мен язылган сонъ, оны окып, анълап, шешип болмага керек. Биз, ясуьйкенлер, ак сакаллы атайлар, анайлар канъкуьр-сунъкир соьйлеп, не айтканымызды билмей, орысша ман ногайшады тоьтелестирип юрсек, ол бизге уьйкен намыс. Мурат-досымнынъ ногай тилине багысланган язувлары бар. Солардынъ бириси «Тизимнен суьриндирсенъ де, тилимнен суьриндирме». Кайдай сорав коьтерсе де, Мурат-досымыз бек уьйкен маьне берип, оьз ойын шешеди.
М.Авезовтынъ яратувшылыгына багысланган илми куллыклары да аз тувыл деймен, ол бизим аьлимлердинъ ислери. Тешкерип алып, яйратып салып, поэзияды, прозады аьр-бир сыдырага, йыймаларына анализ берип актарув – илми куллыкшыларынынъ кесписи.
Буьгуьнги макаламда мен эске аламан Мурат экевимиздинъ бирге яратувшылык асабалыгымызды, кайтип мага Мураттынъ поэзиясы ярайтаганы, калай мени йылы тартатаганы. Мысалы, «Ана» деген ятлавында булай деп язады:
Куьндей йылы ким?
Анам, анам, анам!
Айдай сылув ким?
Анам, анам, анам!
Сосындай соьзлерге кайтип йыр язбаяксынъ. Заманлар сувдай агып барады эм соны ман косылып, бизим анага багыслаган йырымыз да балалардынъ эм аналардынъ авызында турады. «Ах, Истанбул» деген йырымыз 1998-нши йыл сав Туьркияды айланып шыкты десе, оьтирикши болман. «Улым Алибекке» деген ятлавында мунавдай соьзлер меним коьнъилимди аспанга ушыртып йиберди:
Сен эненънинъ танълайына
Татып тийген таьтли балдай.
Ушыныман да, ногайдынъ тили кайдай бай. Кайтип айтсанъ да, оькимет тили Ногай Ордамыздынъ мырзалары, бийлери, ханлары соьйлеп, ер юзинде оьмир суьрген. Оны бизге бир де мутпага ярамайды. Яс несилди оьктем этип оьстирмеге керек бай тарихимиз бен, «менлик маьлигуьнге» деген ногайда. «Ногай Ордасы» деген ятлавын Мурат-досым мага багыслаган, мен ога бек разыман. Мен сол йырымды хор эсабында йырлаттым. Мураттынъ йиени Эдиге-инимиздинъ репертуарында да ол бар, Кызылгуль-кызымнынъ консерваторияда дипломный куллыгында айырым орынды тутты. Ол оны уьйкен кеспили хорга капеллага авдарган. Сол шыгармады дагестан хоры оьз репертуарына косып йырлаган эм фондка язган.1991-нши йыл Ногай Ордасынынъ 600 йыллыгына багысланган эм оны туьзген Эдиге-бийдинъ уллы мерекесине багысланган театраллык коьринисинде мен ат уьстинде Эдигеди ойнадым. Сол майданда болган яхшылыклар Мурат-досымыздынъ сценарийи мен озды. Меним халкка каратылган монологымды да Мурат-досымыз язганын мен уьйрендим эм студияда яздым. Сондагы соьзлер халкымызга бек ярады эм сукландырды. Аьперим сага, Мурат-досым деп бу куьн кайтаралагым келеди. Сен – ногайдынъ алал йигити. Районымызга 90 йыл толганда, биз Мурат экевимиз Ногай районга деп гимн яздык. Оькинишке, район етекшилери эс этпегенликтен гимн йырланмай калды. Ойлайман, заманлар туьрленер, биз оны халкымызга йырлатып эситтирермиз.
Мураттынъ акында коьп зат язбага болады, тек бир макаламда баьрин айтып таьвесип болмаяксынъ. Болса да, айткым келеди, Мурат не заманда да халкынынъ бактысы ман яшап келеятыр. Биз экевимиз белсен катнасканмыз «Бирлик» ямагатында, дослыгымыз сол кыйын заманларда аян беркиген. Бир-биримизди сатпаганмыз, «ногай» деп алдыга ымтылганмыз. Бальбек Аджибайрамович Кельдасовтынъ етекшилеви мен бирге аварларга карсы турып, уьйкен митингти аьзирлеп басшылаганмыз. Москвада миллет политика бойынша министерствосына делегация болып барып, министр Журавскийдинъ командасы ман йолыгып, коьп соравлар коьтергенмиз, сондай коьп ерлерде болганмыз эм халкымыз уьшин куьрескенмиз. Дайым да «биз ногаймыз» деп, коькирегимизди алдыга салып, бир де ясырынмай, халкымызга куллык этемиз деп, патриот эсабында келемиз. Соны мен йорайман келеяткан ясларга, неге десе коьтерилген байрак ерге туьспеге керек тувыл. 1957-нши йылдан алып елпилдеп келеяткан байрактынъ иеси дайым да яслар болмага керек. Аьр несил оьз вакытында коьтерилип куллык этпеге тийисли. Ногайда соьз бар: «Тама-тама коьл болар» деген. Бир-биримизди ыршыгатламай, Мурат-досымыздынъ поэзия оьнери мен дайым алдыга барайык, дослар.
Я.Кудайбердиев,
композитор.
Суьвретте: М.Авезов.
