Сталинград согысы Экинши дуныя эм Уллы Аталык кавгаларынынъ тарихинде айырым орынды тутады. Оьзининъ оьлшеми, кан тоьгислиги эм маьнелиги мен бу согыс дуныя юзинде болган баьри согыслардан да энъ уьйкени деп саналады. Ол 1942-нши йылдынъ 17-нши июлиннен 1943-нши йылдынъ 2-нши февралине дейим аьлиги Воронеж, Ростов, Волгоград областьлерининъ эм Калмык Республикасынынъ ерлеринде болып оьткен. Фашист Германиясынынъ эм сонынъ союзниклерининъ алдыга коьтерилуьви 1942-нши йылдынъ 17-нши июлиннен 18-нши ноябрине дейим юритилген. Немец аьскерлери Эдил йылгады алмага ымтылганлар. Соны алувы ман олар СССР орталык районлары ман Кавказ регионлары арасындагы коьлик йолларын кесип, кавказ нефтин колга алув ниети мен армаган алдыга бармага болаяк эдилер.
Экинши дуныя согысынынъ бир уьйкен урысы да соьйтип онъайсыз аьллерде басланып, ама сондай да яркын эм сенимли енъуьв мен кутылмаган. Совет аьскершилери бир мынъ шакырым ерлер кери тайып келип, Эдил йылгадынъ энъ ызгы метрлеринде беркип токтаганлар. Кызыл аьскердинъ 62-нши эм 64-нши армиялары Фридрих Паулюстынъ 6-ншы армиясы ман коршаланув согысларын бардырганлар. Эдил йылга ягасы, Мамай тоьбеси, Сталинград орамлары, Павловтынъ уьйи эм сондай коьп маьнели объектлер уьшин каарлы каты согыслар юритилген. Ол замандагы совет язувшылары эм журналистлери язганлай, каладынъ аьр бир тасы эм уьйи каты беркитпелерге айланганлар. Соьйтип, душпан аьскерлерининъ алдыга барувын япырган сонъ, 19-ншы ноябрьдинъ танъында 2 саьатке созылган артиллерия атувларыннан сонъ совет аьскерлерининъ алдыга коьтерилуьви басланган.
Бу коьтерилис пен илгери бара берип, бизим аьскершилер явды кери кайтпага кыстаган. Сондай барувдынъ сырагысында 1942-нши йылдынъ 23-нши ноябринде Сталинград фронты ман Кубыла-Куьнбатар фронты Дон фронтынынъ ярдамы ман бирге косылысканлар эм немец-фашист аьскерлерин курсавга алганлар. Курсавга яде «казанга» душпаннынъ 330 мынъ аьскерлери туьскенлер. Декабрь айында Гитлер курсавда калган аьскерлерине коьмекке генерал Гудерианнынъ танклар армиясын йиберген, болса да совет аьскерлерининъ йигитлиги аркасы ман соларды да токтатпага эм бузгышламага амал табылган. 1943-нши йылдынъ январь айында совет аьскерлери эндигиси «Кольцо» деген согыс операциясын баслаганлар эм сонынъ тамамында явдынъ аьскерлерин толы кепте бузгышламага эм коьбисин есирге алмага амал табылган. Есирге солай ок эндигиси фельдмаршал болган Паулюс оьзи де туьскен. Соны ман 2-нши февральде Сталинград согысы совет аьскерлерининъ уьйкен енъуьви мен кутылган.
Кызыл аьскердинъ бу енъуьви савлайы Уллы Аталык эм Экинши дуныя согысларынынъ юрисин тамырыннан туьрленткен эм дав кырларындагы стратегиялык ымтылыс эндигиси толы кебинде совет аьскерлерининъ колына коьшкен.
Совет аьскерлери толы кепте 32 немец дивизияларын эм 3 бригадаларын бузгышлаган, тагы да 16 душпан дивизияларына бек авыр йойымлар келтирилген. Энъ де маьнелиси сол эди: Сталинград согысыннан сонъ немец-фашист Германиясынынъ сав дуныя алдында бир де енъилмейтаган патшалык деген сый-абырайы тайган, а Совет Союзынынъ оьрмети мукаят та оьскен. Атаклы Чили поэти, Нобель адабиат баргысынынъ лауреаты Пабло Неруда оьзининъ бир ятлавында Сталинград акында: «Мунда эрлик ордени ер тоьсине тагылган», – деп язган.
Сталинград согысында баьри де совет халклары ман бирге ногай халкымыздынъ 32 увыллары да йигитлерше катнаскан. Лейтенант Абдулкерим Эдильбаев Мамай тоьбеде болган урысларда баьтирлерше ян берген эм онынъ аты мундагы Данъклык залындагы дав байракларынынъ бирисинде оьмирликке язылган. Сталинградты явдан аьскершилик «Данък» орденлерининъ толы иеси Ахмат Сулейманов (Астрахань областиннен), Енъуьв парадынынъ катнасувшысы Кошманбет Кидирниязов, полк байрагын аман калдырган Шота Ярлыкапов, Якуб Уразакаев, Байту Кельдасов эм коьп баскалар коршалаганлар. Олардынъ мутылмас баьтирлиги элимиз эм халкымыз уьшин оьмирлерге оьктемлик болып саналады.
Буьгуьн Сталинград согысында совет аьскерлерининъ немец-фашист аьскерлерин енъуьвине 80 йыл толады. Баьтир-кала Волгоградта сога багысланган байрам шаралары оьткериледи. Биз тагы бир кере сав элимиз бен бирге Сталинград уьшин согыскан аьр бир аьдемнинъ эстелиги алдында уьйкен оьрметлик пен басларымызды иемиз.
М.Юнусов.
