Мурат Авезовтынъ ятлавлары ман мен биринши кере, алпысыншы йыллардынъ ортасында болса ярайды, «Шоьллик маягы» газетадынъ бетинде таныскан эдим. Ятлавларды окып, олардынъ авторы неше ясында экенин де билген сонъ, олар кайдай оьнер усталык пан язылганына сейир эткеним бу куьнге дейим эсимде.
Сонъ, 1973-нши йыл, Куьнбатар орта мектебин окып кутарган яс Али Джуманбетов пан экевимиз Карашай-Шеркеш пединститутынынъ филология факультетине сынавлар оьтип туьстик. Сол йыл аьскер сырасыннан келген сонъ, сол ок институттынъ сол ок факультетине Мурат Авезов та туьскен эди. Соьйтип биз, Караногайдынъ уьш ясы, Карашай-Шеркеш пединститутынынъ филология факультетининъ орыс тил эм литература, ногай тил эм литература боьлигининъ ногай туьркимининъ студентлери болдык. Бизим туьркимде Кобан бетлериннен де эки ыспай кыз – Людмила Баисова эм Муратхан Керимова бар эдилер. Соьйтип, бес йылга созылган студент йыллар басландылар. Оьзек те, Мурат Авезовтай, Али Джуманбетовтай аьдемлер мен бес йыл бир туьркимде окув, бир квартирада яшав деген савкатты бакты аьр кимге бере коймайды.
Яшав эм литература акында хабарласув, бир-биримизге ятлавларымызды окув (Али Джуманбетов та ятлавлар язатаган болып шыкты), маслагат этуьв – бизим сол йыллардагы студент яшавымыздынъ тек бир кишкей кесеги эди. Оннан баска болып, онда шеркеш, абаза, карашай, орыс, оьзек те, ногай эм баска миллет кызларды яратув, оларга айланув, уьшевимиз яде баска миллет досларымыз бан аракы-шагыр ишип юманув, Карашай-Шеркеш ерининъ аьжейип ыспай табиат байлыкларына сукланув, эм куьн сайынгы лекциялар, семинар-дерислер, сессиялар.
Куьндегилик яшавда (боьтен де тар ерде), аьр кайсы аьдемнинъ хасиети, кылыклары касындагыларга аян коьринеди. Мурат-досымыздынъ хасиети акында, кыскасыннан айтканда, (теренге кирмей, неге десе онынъ хасиети тынышлардан тувыл), ол, бас деп, сав аьдем эди. Бес йыл узагында бир аудиторияда, общежитиединъ бир боьлмесинде, бир квартирада турып, аьр кайсысынынъ хасиетлери аьр туьрли яслардынъ арасында бир-бирисин анъламавлыклар, илинисуьвлер йок эди деп айтсам, оьтирикши боларман. Мурат Авезовта да бизим аьр кайсымыз бан да илинисуьвлер болган, бир-биримизге каты соьзлер айтылган, ама ол бир де оьзине яшавда увак енъиллик, тийиссиз онъайлык излеп биз бен илиниспеген.
… Аьр кайсымыз да ятлав язган аьсерде, боьл- мединъ ишинде таьмекидинъ туьтининнен, орыслар айтканлай, балта илмеге болатаган эди, неге десе ятлав язаятканымыз таьмекиди ызлы-ызыннан тарттыртып турады. Бу кылык бизим уьшевимизге де – Муратка да, Алиге де, мага да ортак эди.
Ятлав язаятканда таьмеки тартув – киели пешедей эди. Ятлав язып турган аьсерде сол аьдемге «Таьмекиди калай коьп тартасынъ, боьлмеде тыныс алып болмайды», – деп бирев де айтпайтаган эди. Соны биз бен общежитиединъ боьлмесинде бирге туратаган, оьзлери таьмеки тартпайтаган карашай яслар да ийги анълайтаган эдилер. Карашай яслардынъ биреви – белгили шаир Хусей Какушев, экиншиси Хаджи-Муса Тамбиев эди. Сонъында Х.Какушев карашай тилинде шыгатаган республикалык газетады, Х-М.Тамбиев Карачаевск каладынъ бир коммунальный предприятиесин етекшиледилер. Хаджи-Мусадынъ иниси Бурхан (бизден эки курска тоьмен окыйтаган эди) Карашай-Шеркеш педуниверситеттинъ ректоры да болып хыйлы йыллар иследи.
Айтпага суьетаганым, ятлав язганда Мураттынъ бизден баскаланатаган бир кылыгы да бар эди. Эгер Али эм мен ятлав язаятканда, ярамаган сырады сызып, астына баскасын кайтадан язатаган болсак, Мурат соьйтип этпейтаган эди. Ятлав ойлап язбага деп онда коьбисинше табаклары енъил йыртылатаган блокнот болатаган эди. Ятлав язып турганда, Муратка бир сыра ярамаса,ол оны, биздей этип, сызып, кайтадан язбай, савлай табакты йыртып таслап, сол ятлавды басыннан алып янъы табакка язып баслайтаган эди. Сонъ тагы да бир соьз ярамаса, сав табакты йыртып таслайды да, ятлавын янъы табакка кайтадан язып баслайды.Мурат ятлав язаяткан аьсерде онынъ тоьгерегинде блокноттан йыртылган табаклар яйрап ятатаган эди. Тек буьгуьнлерде Мурат ятлавларын кайтип язатаганын билмеймен, неге десе оны ятлав язаяткан аьсерде коьрмеймен. Билуьв керек. Белки, ол заманга келисип, компьютер мен язатагандыр.
Биз, поэтлер, оьзек те, литература, яратувшылык акында да хабарламай болмайтаган эдик. Мурат ятлавда соьздинъ орынын, онынъ кайсы ерге калай ярасаягын, кайсы ерде кайсы соьздинъ маьнеси, баасы коьтерилеегин аьруьв сезетаган эди. Бир кере ол бир ногай поэттинъ ятлавлар китабин окый турып, сырадагы бир соьзди баскасы ман авыстырса, ятлав эркли болаягын айтты.
Сонъ:
– Эр кисидинъ суьйим акында ятлавы юмсак, яныплы болмага тийисли, ама эр кисидинъ эл акында ятлавы эркли болмага керек, – деп косты.
…Мен йогарыда айтып озганлай, бизим студент яшавымыз тек окув ман, литература ман каьр шегуьв мен токталып калмай, ойын-куьлки мен де, аракы-шагыр ишуьв мен де, кызларга айланув ман да оьтетаган эди.
Бир куьн Мурат студент общежитиединъ боьлмесинде ятлав язып туры. Авызында таьмекиси де бар, боьлме туьтинге де толган. Блокноттан йыртылган табаклар да яйрап ятыр. Мураттынъ касыннан оза турып, блокнотка коьз таслап, ятлавдынъ бир-эки сыдырасын окып уьлгирдим.
Айшат куьледи
Карап сага йогардан…
Ятлавдынъ сыраларынынъ маьнесин бир аздан сонъ билдим: Мурат Айшат атлы абаза кызды яратыпты экен тагы. Кыздынъ атын ыспай поэтикалык амал этип кулланганы шаирдинъ оьнери акында тагы да бир, кишкей болса да, шайыт тувыл ма.
Мурат Авезовтынъ ян шеберлиги акында да кыскаша айтып озбага суьемен. Ол аьр кайсымыздынъ да яшавында болатаган оьзгерислер мен, аьр кайсымыздынъ да коьнъили мен ак юректен кызыксынатаган эди. Аьдем кыйын аьлге туьскен болса, колыннан келген коьмегин де этпеге алгасайтаган эди. Буьгуьнде де ол ийги кылыкларын йоймаган. Ама сол йылларда ят якларда касынъда яшаган аьдемдики болсын, озып кеткен йолавшыдыкы болсын – сондай кылыгы яшавды ярасык этуьвге оьз уьлисин косатаганы аян.
Элбетте, Мурат Авезов меним яшавымда, кыска макалада коьрсетилгеннен эсе, коьпке уьйкен орынды тутады. Студент заманым эм сонъгы яшав йолым, яшаган йыллар, касымдагы аьдемлер акында меним, аьли уьшин «Йыллар эм йоллар» деп аталып турган повестимде толы кепте хабарланаяк.
Суьвретлерде: Мурат Авезов; (онънан солга) Тахир Акманбетов, Мурат Авезов, Любовь Эльгайтарова, ногай тил эм адабиат окытувшысы Елена Сидахметовна Айбазова, Назира Койлакаева, Магомет Кожаев студент йылларында.
